از جنایت‌هایی که این روزها در اوکراین انجام می‌شود تا محاکمه جنایت‌کاران جنگی بوسنی، کار خبرنگاران در تحقیق جنایت‌های جنگی حیاتی است، تا پاسخگویی ممکن شود. وقتی در لحظه تصمیم می‌گیرید که از یک عمل بی‌رحمانه و شنیع تصویربرداری کنید، شاید آن تصویر در آینده یکی از شواهد مستندی باشد که بتوان با آن جنایت‌کاران را به دادگاه کشاند.
پیدا شدن تلفن همراه هوشمندِ دور انداخته شده یک سرباز روس در ویرانه‌ها شاید منجر به شناسایی افرادی شود که دستور تبعید کودکان اوکراینی را از یک روستا داده‌اند. در یکی از پنل‌های سیزدهمین کنفرانس جهانی خبرنگاری تحقیقی (#GIJC23) به نام «تحقیق پیرامون جنایت‌های جنگی» که توسط دینیس دیدیچ (Denis Džidić)، مدیر اجرایی و ویراستار شبکه گزارش‌گری تحقیقی بالکان در بوسنی و هرزگوین اداره شد، چندین خبرنگار از جمله یانینا کورنینکو (Yanina Korniienko)، خبرنگار اوکراینی نشریه Slidstvo.Info - یک پلتفرم خبری اوکراینی مختص مبارزه با فساد که بعد از یورش روسیه به اوکراین، به گزارش‌گری از جنایت‌های جنگی رو آورده است -، نیک واترز (Nick Waters)، خبرنگار تحقیقی دیجیتال Bellingcat که با تمرکز بر جنگ‌های سوریه، یمن و اوکراین فعالیت می‌کند، سوفیا جونز (Sophia Jones)، خبرنگاری که برنده یک جایزه خبرنگاری شده و در حال حاضر پژوهشگر جنایت‌های جنگی و نقض حقوق بشر دیده‌بان حقوق بشر است و ران هاویو (Ron Haviv)، صحبت کردند.
هاویو یکی از برترین عکاس-خبرنگاران جهان و مؤسس بنیاد هفت (VII Foundation) است که عکس‌های او مستنداتی برای اثبات جنایت‌های جنگی در جنگ صربستان بوده‌اند. این موضوع در فیلم مستند «بیوگرافی یک تصویر» که هنوز پخش نشده، توضیح داده شده است. هاویو، دیدیچ و واترز در تهیه راهنمای خبرنگاران برای تحقیق پیرامون جنایت‌های جنگی که ماه گذشته از سوی شبکه جهانی خبرنگاران تحقیقی منتشر شد نیز همکاری کرده‌اند.
آنچه می‌خوانید، حاوی تجربیات بیش از ده خبرنگار و متخصص کارکشته است درباره این که در جنگ چه کارهایی قانونی است، همچنین درباره خشونت‌های جنسی مربوط به جنگ، نسل‌کشی، ناپدید شدن اجباری و سلاح‌های ممنوع.
بیشتر بخوانید: خبرنگاران چگونه می توانند جرائم بین المللی را مستند کنند؟
نیک واترز از نشریه Bellingcat تأکید می‌ورزد که آشنایی با قوانین بشردوستانه بین‌المللی، شناختن کارهای قانونی و غیرقانونی در جنگ، و آشنایی با سلاح‌های ممنوع، [برای خبرنگاران] حیاتی است. او می‌گوید: «برای دریافتن این که آیا جنایت‌های غیرقانونی رخ داده است یا نه، آگاهی از حداقل اصول اساسی بسیار مهم است. حتی تحت همین قوانین ممکن است اتفاقات وحشتناکی بیافتد که کاملاً قانونی هستند.»
دانستن این مسائل خبرنگاران را قادر می‌سازد که نکات دقیقِی را که بسیار مهم است، بشناسند. برای مثال، استفاده از فسفر به عنوان یک سلاح آتش‌زا قانونی است، اما وقتی که از دود سمی آن برای کشتن نیروهای سوی مقابل جنگ در تونل استفاده می‌شود، یک سلاح شیمیایی تلقی می‌شود و غیرقانونی است. آشنا بودن با سلاح‌ها -- برای مثال این که کدام موشک‌ها بسیار دقیق هستند، کدام واحدها از چه توپ‌خانه‌هایی استفاده می‌کنند و انواع گلوله‌ها با کدام زاویه فرود می‌آیند -- به شما اطلاعاتی خواهد داد که شاید به برملا شدن واقعیات دیگری منجر شود یا کمک کند؛ مثلاً این که آیا فرماندهی فرمانی صادر کرده که جنایت جنگی تلقی می‌شود یا به ارتکاب جنایت جنگی منتج شود؟
مهمترین نکته‌ای که واترز یادآور شده، این است که هیچ‌گاه چیزی را که تیم خنثی‌سازی مواد منفجره، ایمن بودن آن را تأیید نکرده، جابه‌جا نکنید؛ یا به عبارت واضح‌تر: «چیزی را از روی زمین بلند نکنید.»
از زمان تهاجم روسیه به اوکراین، شناسایی سربازان و فرماندهان روس که مرتکب جنایت‌های جنگی شده‌اند، کار روزانه کونینکو و تیم او بوده است. یک سال و نیم بعد از شروع این جنگ، آنها روشی را برای دنبال کردن سرنخ‌ها پس از آزادی شهرهای تحت اشغال روسیه بنیان گذاشته‌اند.
گام‌هایی که آنها در این راستا برمی‌دارند اینهاست:
- تهیه گزارش از شهرهای آزاد شده در نخستین فرصت ممکن.
- گردآوری و مستندسازی شواهد موجود در محل، از جمله هرنوع گلوله، مدرک، تصویر، ویدیو و اشیای دیگر.
- شناسایی سربازان روس و همکاران آنها که شاید مرتکب جنایت‌های جنگی شده باشند. در این زمینه، حساب‌های رسانه‌های اجتماعی، بانک‌های اطلاعاتی و تحقیق با استفاده از منابع آزاد اطلاعاتی را همراه جزئیات به شما خواهند داد.
- مصاحبه با شاهدان جنایت‌های جنگی. اما قبل از انتشار گزارش، صددرصد مطمئن شوید که مصاحبه‌شوندگان، مصون هستند.
کورنینکو می‌گوید: «ما همچنین این کار را به این خاطر انجام می‌دهیم که به جهانیان نشان دهیم این ایده که این جنگ پوتین است و هیچ‌یک از سربازان روس به خواست خود درگیر جنگ نمی‌شود، قابل پرسش است. وقتی حساب‌های رسانه‌های اجتماعی آنها را باز می‌کنیم، می‌بینیم که آنها از سال‌ها قبل، از اوکراین نفرت داشته‌اند.
این ثابت می‌کند که جنگ یک تصمیم ناگهانی نبوده و رژیم روسیه از مدت‌ها قبل در میان مردمش نفرت از اوکراین را ایجاد کرده است.
بیشتر بخوانید: حقیقت، نخستین قربانی بالقوه تنش
جونز بر اهمیت تحقیقات با استفاده از منابع آزاد تأکید می‌ورزد و پیشنهاد می‌کند که این کار همزمان با تحقیقات در محل رویداد انجام شود؛ درست مثل کاری که تیم Slidstvo.Info انجام می‌دهد. یک پیشنهاد دیگر او این است که خبرنگاران «پروتکل برکلی درباره تحقیقات با استفاده از منابع آزاد دیجیتال» را از اول تا آخر بخوانند. پنج توصیه مهم جونز به خبرنگاران اینهاست:
- اساس تحقیق با استفاده از منابع آزاد را دریابید.
- خود را با ابزارها و فن‌آوری‌های تازه آشنا کنید.
- به خود فرصت استراحت بدهید و سلامت روان خود را در اولویت قرار دهید.
- یافته‌هایتان را مستند کنید و جریان کار را به شکل استاندارد درآورید. برای ایجاد آرشیو (بایگانی) از اسپرید شیت (spreadsheet) استفاده کنید.
- به جریان کار اولویت بدهید تا مستندات را حفظ کنید (نگه دارید) و امکان پاسخگویی را به حداکثر برسانید.
شواهد گردآوری‌شده، معمولاً بصری خواهند بود. تصویرهایی که در مکان و زمان مناسبی گرفته شده باشند، حتی اگر پس از ارتکاب جرم برداشته شده باشند، در محاکم جنایت‌های جنگی مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
هاویو می‌گوید: «حتی اگر تصویری بعد از ارتکاب جنایت جنگی گرفته شده باشد، باز هم قوی است.»
او می‌افزاید که میزان این قدرت، به میزان و چگونگی جای گرفتن برخی عکس‌ها و تصاویر در زندگی مخاطبان بستگی دارد و به تناسب آن‌که این تصاویر تا چه اندازه به بخشی از زندگی و پیرامون مردم ساکن مناطق جنگی بدل شوند، گسترش می‌یابد و تقویت می‌شود و به‌نوعی بخشی از هویت، خاطرات، و کرامت انسانی آنها محسوب می‌شود.
درباره تمام فعالیت‌های خبرنگاری که جنایت‌های جنگی را مستندسازی می‌کند، می‌توان همین نکات را متذکر شد و مد نظر قرار داد. دریافتن حقیقت آن چه که در جریان جنگ رخ داده، در واقع فعالیتی برای ساختن و حفظ جامعه است، چون اکثر جنایت‌کاران جنگی در نهایت قصد دارند یک شیوه زندگی، یعنی یک فرهنگ زنده را نابود کنند.
این مطلب نخست از سوی شبکه جهانی خبرنگاری تحقیقی منتشر شده بود و با اجازه این شبکه، در آی جی نت منتشر شده است.
تصویر از آنسپلش، عکاس: محمود سلیمان