از روز هفتم اکتبر که گروه ستیزه‌جوی حماس به اسرائیل حمله کرد، جهانیان به اسرائیل و غزه چشم دوخته‌اند. شمار کشتگان و زخمیان هر دو طرف، و شمار شهروندان اسرائیلی که گروگان حماس هستند، هر ساعت رو به افزایش است. درپی حمله حماس، اسرائیل بمباران گسترده‌ای را در غزه آغاز کرده که منجر به کشته شدن هزاران تن شده است. گسترش عملیات ارتش اسرائیل هم قریب‌الوقوع به نظر می‌رسد. زمان و چگونگی پایان این درگیری هنوز روشن نیست. در این برهه، انبوهی از اطلاعات در فضای مجازی هم‌رسانی می‌شود و احساسات مردم زیاد نیز فوران می‌کند که البته قابل درک است. در شبکه‌های اجتماعی هم هر کسی نظری در این باره دارد که ارائه می‌کند. متاسفانه رسانه‌های اجتماعی کمتر از هر زمان دیگری به ابزارهایی برای مدیریت این همه محتوا، مجهز هستند.
به عنوان خبرنگار، چگونه می‌توانیم به درستی و با رعایت اخلاق خبرنگاری به تهیه گزارش از جنگ جاری بپردازیم؟
۱- فاکت‌ها (واقعیت‌ها یا مستندات) خبری را تنها بعد از تأیید، منتشر کنید.
فاکت‌ها و ارقامی را به خوانندگان خود ارائه دهید که غربال‌گری کرده‌اید و از آنها اطمینان یافته‌اید. این را هم تصريح کنید که مستندات، واقعيات و ارقام پیوسته در حال تغییر هستند.
روز سه شنبه، ۱۲ اکتبر، اسرائیل دستور داد که بیشتر از یک میلیون فلسطینی ظرف ۲۴ ساعت شمال غزه را ترک کنند و این کار، گمانه‌زنی‌ها را درباره قریب‌الوقوع بودن عملیات زمینی شدت بخشید. به گفته سازمان ملل متحد، قبل از این دستور، در حملات اخیر اسرائیل ۴۰۰ هزار تن بی‌خانمان شده‌اند. سازمان ملل متحد نسبت به بروز یک فاجعه انسانی در نوار غزه هشدار داده است. در هنگام پوشش خبری این وقایع، آمار، ارقام و مستندات را به نقل از منابع رسمی منتشر کنید.
این منابع به طور پیوسته جزئیات درگیری را به‌روزرسانی می‌کنند:
نقشه ردگیری حملات در اسرائیل و غزه -- نیویورک تایمز
نقشه، نمودار و فیلم از تحولات در درگیری‌های اسرائیل با غزه -- واشنگتن پُست
ردگیری زنده: جنگ اسرائیل و غزه در نقشه و نمودار-- الجزیره
۲- مراقب انتشار اطلاعات نادرست باشید. محتوای رسانه‌ها را با چشم انتقادی ببینید.
در مواقع بحران، اطلاعات نادرست به سرعت و با گستردگی پخش می‌شوند؛ به ویژه در رسانه‌های اجتماعی. در هر پلتفرمی که وجود دارد -- ایکس، فیس‌بوک، اینستاگرام، تیک‌تاک، واتس‌اپ، تلگرام و…-- با محتوای غلط مواجه خواهید شد. ممکن است مردم در جستجوی پرتوی از اخبار مثبت، اطلاعاتی را که آرزو دارند کاش درست بود منتشر و یا بازنشر کنند، اطلاعاتی که در واقع درست نیستند.
بداندیشان عمداً به دنبال دست‌کاری افکار مردم در فضای مجازی هستند تا به اهداف مشخص خود برسند. هر کسی چه آگاه و چه ناآگاه، درباره این مسائل نظری دارد. مراقب باشید که ناخواسته، ادعاهای نادرست را تقویت نکنید. از پیچیدگی فزاینده محتوای چندرسانه‌ای ساختگی آگاه باشید. تصویرهای دست‌کاری شده، فایل‌های صوتی دروغین، محتوای جعل عمیق یا دیپ فیک و مانند آنها در فضای مجازی در گردش هستند. هنگام مصرف محتوای رسانه‌ها، عوامل زیادی را باید در نظر گرفت. به طور مثال، خود رسانه، نویسنده، منابع مورد استفاده در گزارش و تاریخ انتشار آن را ببینید. اگر شکی وجود دارد -- و حتی اگر درستی مطلب را باور دارید -- اطلاعاتی را که می‌بینید با منابع معتبر دیگر تطبیق دهید. در مورد آمار کشته‌شدگان، آوارگان و کسانی که از درگیری‌ها به هر نحوی آسیب دیده‌اند، آمار منابع رسمی مثل سازمان ملل متحد را در نظر بگیرید.
۳- تلفات انسانی و ضربه‌های روحی را بازتاب دهید.
خبرنگاران باید گفته‌ها و اقدامات طرفهای درگیر این جنگ -- اسرائیل و حماس -- و نیز شاخ و برگ‌های ژئوپلیتیک آن را در گزارش‌های خود بگنجانند. اما باید توجه داشت که تنها تمرکز روی بازیگران بزرگ، خطرِ ساده تر جلوه دادن درگیری و منطقی جلوه دادن و یا نادیده گرفتن کشتار و ضربه‌های روحی غیرنظامیان اسرائیلی و فلسطینی را به دنبال دارد.
همچنین وقتی خبرنگاران ارقام تلفات را در گزارش‌های خود ذکر می‌کنند باید مراقب باشند که تلفات غیرنظامیان را تنها به ارقام تقلیل ندهند. این امر می‌تواند به حساسیت‌زدایی در بین خوانندگان منجر شود. غیرنظامیانی را که از جنگ متأثر شده‌اند در کانون گزارش‌های خود قرار دهید تا هزینه‌های انسانی جنگ را به گوش مخاطبان برسانید. اذعان کنید که غیرنظامیان اسرائیلی و فلسطینی مثل هم متحمل درد، غم و ضربه‌های روحی شدید شده‌اند.
به گفته دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر ملل متحد، اغلب اسرائیلی‌ها و اتباع خارجی که در حملات حماس به اسرائیل کشته و زخمی شده‌اند، غیرنظامی هستند. اکثریت قریب به اتفاق کسانی که در حملات هوایی اسرائیل در غزه کشته شده‌اند هم غیرنظامیان آن سرزمین هستند، و کودکان بسیاری در میان آنها هستند. ادامه محاصره غزه باعث شده که نسبت به پیامدهای ناگوار انسانی در این منطقه هشدار داده شود. همزمان با این محاصره، ممنوعیت انتقال غذا، آب و برق به غزه، بحران جاری را پیچیده‌تر کرده و بیم آن را به وجود آورده که بیمارستان‌ها از دسترسی به برق محروم شوند؛ آن هم در حالی که در حال معالجه هزاران زخمی هستند.
همین رویکرد را در برابر تحولات پیش رو به کار بگیرید.
۴- با پیشینه رویدادها به شکلی وسیع‌تر آشنا شوید تا بتوانید گزارش‌های بهتری تهیه کنید.
برای آموزش پس‌زمینه بزرگترِ شرایط کنونی وقت بگذارید. طرفهای درگیر را شناسایی کنید و بین رهبران سیاسی و غیرنظامیان فرق قائل شوید. در مورد مسائل ژئوپلیتیکی که بر تحولات جاری اثرگذارند، مطالعه کنید. اما حتی اگر همه این تدابیر را بیاندیشید، وقتی این درگیری را پوشش می‌دهید، دشوار است که خودتان به کارشناس آن تبدیل شوید. در جریان تهیه گزارش، با کارشناسان مصاحبه کنید تا زمینه مسائل را ارائه کنند. خوانندگان را به منابعی رجوع دهید که به آنها کمک کند تا بیشتر بیاموزند. هنگام تهیه گزارش، این پرسش‌ها را در نظر بگیرید و بدانید که خوانندگان هم سؤال‌های مشابه بسیاری از خود خواهند کرد، سؤالاتی مثل اینها:
گروه ستیزه‌جوی حماس متشيل از چه کسانی است و چه زمانی و چگونه در غزه به قدرت رسید؟
چرا ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای غربی دیگر حماس را به‌عنوان یک گروه تروریستی می‌شناسند؟
بنیامین نتانیاهو کیست و سیاست‌های حکومت او -- که راست‌گراترین حکومت در تاریخ اسرائیل تلقی می‌شود -- و شهرک‌های یهودی‌نشین در کرانه غربی چگونه بر روابط با فلسطینی‌ها تأثیر گذاشته‌اند؟ واکنش جامعه جهانی در برابر این سیاست‌ها چه بوده است؟
تاریخ غزه چیست؟ چرا اسرائیل در سال ۲۰۰۵ از غزه خارج شد، اما از کرانه غربی خارج نشد؟ چرا غزه از سال ۲۰۰۷ به این سو در محاصره بوده است و پیامدهای این محاصره برای فلسطینیان چه بوده است؟ قبل از درگیری کنونی، چرا اسرائیل و حماس چندین بار وارد جنگ شده‌اند، و چرا آتش‌بس‌ها دوام نیاورده‌اند؟
بعد، تمرکزتان را اندکی به گذشته بازگردانید و پرسش‌هایی از این قبیل مطرح کنید:
اسرائیل چه زمانی و چرا به وجود آمد؟ ایجاد اسرائیل برای فلسطینی‌ها چه پیامدهایی داشته است؟
ماهیت روابط بین اسرائیل و مناطق پیرامون آن از زمان تشکیل آن کشور به این سو چه بوده است؟
پیمان‌های اسلو چیست؟
۳۰ سال بعد از پیمان‌های اسلو، چرا روند صلح متوقف شده است؟
سؤال‌های مهمی که برای هدایت گزارشتان به مسیر درست باید مطرح کنید، تمامی ندارند. تاریخچه این مسأله به هزاران سال پیش باز می‌گردد و جنگ، دین و مسائل دیگر به پیچیدگی بیشتر آن انجامیده است.
آموختن تاریخ و همچنین پیشینه رویدادهای کنونی به شما کمک می‌کند که تحولات آینده را بهتر درک کنید و پیش‌بینی کنید که سرنوشت درگیری چه خواهد شد. از آنچه که می‌آموزید برای انجام مصاحبه‌های بهتر، طرح سؤال‌های مهم و چگونگی شکل‌دهی به گزارش خود استفاده کنید.
۵- تهیه گزارش از جنایت‌های جنگی
مهم است بدانید که جنایت‌های جنگی چیست. همچنین وقتی صحبت از درگیری‌های مسلحانه باشد، دانستن عبارت‌هایی مثال «پاک‌سازی قومی» و «نسل کشی» هم ضروری است. این را بدانید که بر اساس قوانین بین‌المللی، مرگ هر غیرنظامی در درگیری‌ها به معنای جنایت جنگی نیست. این، از غم‌انگیز بودن و اهمیت پوشش خبری کشته شدن غیرنظامیان نمی‌کاهد. اما طبقه‌بندی مرگ تمام غیرنظامیان به عنوان جنایت جنگی، این خطر را به دنبال دارد که وقتی واقعاً این جنایات رخ می‌دهد، به درستی پوشش داده نشود. جنایت‌های جنگی معمولاً زیر چتر نقض دو قانون، یعنی قانون انسان‌دوستانه بین‌المللی و قانون کیفری بین‌المللی قرار می‌گیرند. مورد اول شامل هدف قرار دادن عمدی غیرنظامیان و یا زیرساخت‌های غیرنظامی، استفاده نسنجیده ازسلاح، و موارد دیگر می‌شود. مورد دوم به جرایمی اطلاق می‌شود که می‌توان مرتکبان آنها را به محاکمه کشاند.
تفاوت بین نسل کشی (قتل عام)، پاک‌سازی قومی و جنایت علیه بشریت را بدانید. هر کدام از آنها معنای حقوقی مشخصی دارد، اما معمولاً در رسانه‌های اجتماعی و اخبار، خارج از چارچوب حقوقی خود استفاده می‌شوند:
نسل کشی یعنی نیتِ نابود ساختن بخشی از یا همه یک گروه قومی، مذهبی یا ملی.
پاک‌سازی قومی معمولاً با نسل‌کشی اشتباه گرفته می‌شود، اما مفهومی جداگانه دارد. این عبارت به قصد برای حذف اعضای یک گروه مشخص ملی، مذهبی یا قومی با تهدید و زور از یک منطقه مشخص اطلاق می‌شود.
جنایت علیه بشریت به موارد جدی و گسترده نقض حقوق بشر در برابر جمعیت غیرنظامی گفته می‌شود. این جنایت‌ها شامل شکنجه، قتل، ربایش یا ناپدید کردن اجباری، به بردگی گرفتن، خشونت جنسی، پی‌گرد و آپارتاید می‌شود، اما فقط محدود به همین موارد نیست.
خبرنگاران می‌توانند در این مورد، این منابع را نیز ببینند:
راهنمای خبرنگاران برای تحقیق درباره جنایت‌های جنگی، از شبکه جهانی خبرنگاری تحقیقی
رهنمود خبرنگاران برای چگونگی مستندسازی جرائم بین‌المللی، از مرکز قانون و دموکراسی
پرسش و پاسخ: خصومت بین اسرائیل و گروه‌های مسلح فلسطینیدر اکتبر سال ۲۰۲۳، از دیدبان حقوق بشر
۶- به امنیت و سلامت خود اولویت بدهید.
تهیه گزارش از خشونت‌های اخیر بین اسرائیل و حماس تاکنون هم برای خبرنگاران حاضر در صحنه خطرناک بوده است. کمیته حفاظت از خبرنگاران آمار خبرنگاران کشته و زخمی شده، و خبرنگارانی را که ممکن است مفقود یا بازداشت شده باشند، به طور مرتب منتشر می‌کند. حتی اگر این درگیری را از دور پوشش می‌دهید، با فشارعصبی مواجه خواهید بود. صحبت کردن با کسانی که مستقیماً تحت تأثیر خشونت جاری بوده‌اند، دشوار است. دیدن تصویرهای محل رویداد هم می‌تواند فشار و ضربه روحی در پی داشته باشد. بدانید که اولویت دادن به سلامت روان، درست به‌اندازه امنیت فیزیکی اهمیت دارد و ممکن است خبرنگاران حتی هنگامی که مستقیماً در محل حضور ندارند، تراما (آسیب روحی ناشی از فشار) را تجربه کنند.
برخی از منابع مربوط به امنیت فیزیکی را اینجا بیابید:
بسته امنیتی، از کمیته حفاظت از خبرنگاران
جعبه ابزار امنیتی برای خبرنگاران آزاد، از نهاد روری پِک تراست (Rory Peck Trust)
منابع امنیت فیزیکی، از گزارش‌گران بدون مرز (RSF)
اینجا هم برخی از منابع مفید برای سلامت روانی گردآوری شده‌اند:
مدیریت عواطف و سلامت روان در محل رویداد، از گزارش‌گران بدون مرز
منابعی برای خبرنگاران درگیر با تراما، از مرکز دارت (Dart Center)
خبرنگاران و سلامت روان: راهنمایی برای [شناسایی] منابع از ای پی آی، از انستیتو مطبوعات آمریکا
۷- منابعی برای حمایت از خبرنگاران
همه این مسائل طاقت‌فرسا هستند و همین‌گونه خواهد ماند. اگر به دنبال راه‌های عملی برای حمایت از همکارانی هستید که از خط‌های مقدم جنگ گزارش تهیه می‌کنند، این گزینه‌ها را مرور کنید:
صندوق کمک‌های اضطراری و منابع بحران، از انجمن جهانی توسعه رسانه‌ها (این منبع به زبان عربی هم موجود است: تمويل من أجل الأزمات و الحالات الطارئة و موارد الأزمات / الطوارئ)
فهرست منابع برای کمک اضطراری، از بنیاد بین‌المللی رسانه‌های زنان (IWMF). این فهرست حاوی تعدادی لینک است، از جمله لینک به صندوق کمک‌های اضطراری IWMF، شبکه خبرنگاران در مضیقه، مطبوعات آزاد نامحدود.
تصویر از آنسپلش، عکاس: CHUTTERSNAP
مقالات بیشتری نوشته
