زلزله فاجعه‌بار ششم فوریه در ترکیه و سوریه به خبرنگاران جهان یادآوری کرد که «سوانح طبیعی» به طور فزاینده‌ای دیگر تنها طبیعی نیستند و اغلب به علت اشتباهات انسانی، غفلت و فساد تشدید می‌شوند. یک نقطه شروع خوب برای خبرنگاران ناظر، مبارزه با شیوع این اندیشه است که زیان برخاسته از سوانحی مثل زلزله در ترکیه، تنها به خاطر «اَعمال طبیعت» به وجود آمده است.
برای مثال، در حالی که ده‌ها پیمان‌کارِ مرتبط با فروریختن ساختمان‌ها در ترکیه بازداشت شده‌اند، بسیاری از این ساختمان‌ها به علت قوانین بی‌پروایانه عفو به اندازه کافی مستحکم ساخته نشده بودند. سیاستمداران و مقام‌های دیگر برای تصویب این قوانین تلاش کرده بودند، اما به پاسخگویی واداشته نشدند.
تا نیمه ماه فوریه جان باختن دست کم ۴۰ هزار تن در زلزله ترکیه تأیید شده است و به گفته کارشناسان، غفلت، یکی از علت‌های افزایش تلفات بوده است. با توجه به تاثیر تغییرات اقلیم، فساد و فرسایش نهادهای دموکراتیک در دهه گذشته، بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد که پس از سیل، زلزله، سونامی، فوران آتش‌فشان و گردباد، خبرنگاران ناظر بررسی‌های فعالانه‌ای انجام دهند و کسانی را که به گونه مستقیم یا غیرمستقیم نقش مهمی در تشدید این سوانح داشته‌اند، پاسخگو بگیرند.
Rajneesh Bhandari، خبرنگار و موسس شبکه خبرنگاری چند رسانه‌ای تحقیقی نپال، زلزله سال ۲۰۱۵ نپال را برای روزنامه نیویورک تايمز، نشریه National Geographic و رسانه‌های دیگر پوشش می‌داد. در آن رویداد نزدیک به ۹ هزار تن جان باختند.
او به یاد می‌آورد که نخستین گزارش خود را از این زلزله با استفاده از اینترنت یک پاسگاه پلیس راهنمایی و رانندگی برای نیویورک تایمز فرستاد.
Bhandari می‌گوید که در تحقیق در مورد سوانح طبیعی از بسیاری از روش‌های کلاسیک نظارت استفاده می‌شود؛ مثل بانک اطلاعاتی و ابزارهای سنجش از راه دور، جستجو در رسانه‌های اجتماعی و ردگیری پول -- به خصوص در مرحله ساخت و ساز که احتمال فساد زیاد است.
با این حال او تأکید می‌کند که این گزارش‌ها نیازمند تلاش بیشتر از سوی خبرنگاران تحقیقی برای تهیه گزارش از محل رویداد (یا همکاری با افراد حاضر در محل) برای همدردی با بازماندگان و خانواده‌های داغدار و ادامه دادن به طرح سوال‌های تازه و خلاقانه در هفته‌ها و ماه‌های پس از رویداد است.
یک نقطه شروع خوب برای خبرنگاران ناظر، مبارزه با ترويج این انديشه است که زیان برخاسته از سوانح طبیعی مثل زلزله در ترکیه، صرفاً به خاطر «اَعمال طبیعت» به وجود آمده است. به جای آن، به این رویداد مثل ترکیبی از رویدادهای خطرناک و عملکردهای انسانی فکر کنید. سپس دنبال کردن مسیرهایی برای یافتن واقعیت را آغاز کنید، مثل پول، مردم، نیازهای پیش‌بینی نشده و مقامات مسئول. شاید در تحقیق شما برای نخستین بار به این اشاره شود که واقعاً چه رخ داده، به گونه‌ای که این تحقیق، در آینده، قابلیت نجات جان مردم را داشته باشد.
با در نظر گرفتن این موضوع، اینجا ده سؤالی را که سردبیران و خبرنگاران باید از منابع‌شان (مصاحبه‌شوندگان) و از خود بپرسند مطرح می‌کنیم.
۱- هزینه کمک‌رسانی چه شده و جریان پول کجا متوقف می‌شود؟
سوانح طبیعی باعث آزاد شدن میلیون‌ها دلار پول برای کمک‌رسانی، کمک مالی برای بازسازی و منابع امدادی می‌شوند. بر علاوه قضایای فساد، خبرنگاران اغلب از اشتباهاتی پرده برداشته‌اند که در توزیع کمک‌ها و ناکامی هدفمند در رساندن کمک‌ها نقش دارد، که باعث منحرف شدن یا متوقف شدن پول می‌شود.
مرکز خبرنگاری تحقیقی در نپال پس از زمین‌لرزه ویرانگر سال ۲۰۱۵ در این کشور یک گزارش نظارتی بسیار خوب از نقاط خفگی (نقاطی که باعث متوقف شدن روند انتقال پول می‌شوند) در بودجه بازسازی تهیه کرد که نشان می‌داد ۲۱ ماه پس از زلزله تنها ۳ درصد از کمک‌ها به بازماندگان بی‌خانمان شده رسیده است.
پرسش‌های مهم در مورد مسیر پول: «افراد اصلی در چرخه توزیع چه کسانی هستند و چه کسانی بر آن نظارت کرده‌اند؟»، «آیا کمک‌های خوراکی اضطراری یا غذا دزدی شده و یا به بازارهای سیاه انتقال یافته است؟» و «سازمان‌های خصوصی خدمات دهنده چگونه انتخاب شده بودند و آیا قراردادهای خود را عملی کرده‌اند؟»
۲- آیا شیوه عملکرد انسانی قبل و بعد از رویداد، اوضاع را بدتر کرده است؟
همین یک پرسش می‌تواند زاویه‌های تحقیقی متعددی را مطرح کند - از گزارش در مورد ناکامی دربرنامه‌ریزی و خطاهای ارتباطی گرفته تا اثرات درازمدت تغییرات اقلیمی. به جز چند استثناء، سوانح طبیعی عموماً قابل پیش‌بینی هستند و با برنامه‌ریزی و تخصیص منابع و در صورت وقوع رویدادهایی مثل طوفان‌های شدید، فوران آتش‌فشان و سونامی، حتی با هشدار به موقع به مردم می‌توان اثرات آن را کاهش داد. زیان‌های جانی و مالی این رویدادها با بسیج مؤثر و هماهنگ دولت می‌تواند محدود شود، مثل آنچه پس از زلزله ۷،۱ درجه ریشتری سال ۲۰۱۰ در شهر Canterbury در زلاند نو دیده شد که طی آن تنها یک نفر جان باخت.
بیشتر بخوانید: بهترین شیوه‌های تعامل با مخاطبان درباره محیط زیست
۳- آیا این فاجعه باعث نشتی یا آلودگی سمی از مکان‌های نزدیک شده است؟
فاجعه هسته‌ای فوکوشیما و خطاهای فنی و ارتباطی مربوط به آن پس از سونامی سال ۲۰۱۱ میلادی در ژاپن، مشهورترین مثال این نوع حوادث است. اما زلزله‌ها، سیل‌ها و سونامی‌ها می‌توانند باعث ایجاد اثرهای دوامدار از پالایشگاه‌های آسیب‌دیده نفت، پایگاه‌های نظامی و کارخانه‌های شیمیایی شوند که اغلب بدون تحقیقات خبرنگاران، پوشیده می‌مانند.
خبرنگاران باید مراقب باشند که از کلیشه‌ها پرهیز کنند و با توجه به شرایط هر جامعه آسیب دیده، از رویدادهایی مثل غارت اموال هنگام حادثه، گزارش تهیه کنند.
۴- آیا علت زیاد بودن تلفات، ارتشاء یا رابطه‌سالاری بوده است؟
بر اساس یک بررسی در نشریه Nature، در دهه‌های گذشته، ۸۳ درصد تلفات بر اثر فرو ریختن ساختمان‌ها در نتیجه زلزله، در کشورهایی رخ داده که در آنها ارتشاء هدفمند وجود داشته است.
نویسندگان این مطلب گفته‌اند که ساخت و ساز ضعیف «اغلب علت مبدل شدن زلزله‌های متوسط به فاجعه‌های بزرگ» بوده است. در موارد دیگر، رهبران غیرمسئول، دوستان نالایق خود را به مناصب حساس کمک‌رسانی گماشته‌اند و فساد و منحرف ساختن غیرقانونی کمک‌های بشردوستانه به گرفته شدن جان‌های بیشتر انجامیده است، چنانکه گفته می‌شود پس از سیل‌های بزرگِ سال ۲۰۲۲ در پاکستان رخ داد.
۵- داده‌ها در مورد مشکلات در نهادهای مدیریت بحران یا نابرابری در رساندن کمک‌های اضطراری چه می‌گوید؟
در سال ۲۰۲۱ میلادی، Andrew Ba Tran، خبرنگار داده‌نگار Washington Post، بانک اطلاعاتی حکومت را عمیقاً بررسی کرد تا نشان دهد که میزان هزینه تصویب شده کمک‌رسانی از سوی اداره فدرال مدیریت بحران (FEMA) در سال ۲۰۲۱ از ۶۳ درصد به تنها ۱۳ درصد بودجه سالانه دولت کاهش یافته است. این تیم همچنین داده‌های کمک‌رسانی را با دسته‌های نژادی موجود در اطلاعات سرشماری مقایسه کرد تا نشان دهد که کمک به بازماندگان سیاه‌پوست بلایای طبیعی در بخشی از جنوب آمریکا موسوم به «جنوب عمیق» به طور هدفمند رد شده است.
۶- چگونه می‌توانیم در مورد غارت و بی‌قانونی آشکار در میان بازماندگان، به گونه اخلاقی گزارش تهیه کنیم؟
این موضوع زاویه تحقیقی چندانی ندارد اما یادآوری آن خالی از لطف نیست: در مورد کلیشه‌ها و تعصبات محتاط باشید.
Nadia Dawisha به عنوان محقق در یک تجزیه و تحلیل پوشش خبری طوفان Katrina در سال ۲۰۰۵ در آمریکا دریافت که بازماندگان سیاه‌پوست معمولاً با صفتِ قانون‌شکن توصیف می‌شدند، در حالی که بازماندگان سفیدپوست به عنوان درخواست‌کننده کمک به تصویر کشیده می‌شدند.
او به این موضوع اشاره کرده است که چگونه یک فرد آمریکایی آفریقایی‌تبار (سیاه‌پوست) که در حال انتقال غذا از یک فرشگاه دیده میشد، به عنوان یک «غارتگر» به تصویر کشیده شد، در حالی که یک فرد سفیدپوست که همان کار را انجام می‌داد به عنوان کسی که «غذا پیدا می‌کند» نشان داده شد. کارشناسان تأکید می‌کنند که خبرنگاران باید مراقب باشند که از این کلیشه‌ها پرهیز کنند و درباره رویدادهایی مانند غارت اموال در چارچوب شرایط هر جامعه گزارش بدهند.
بیشتر بخوانید: تجربیات و توصیه‌های خبرنگاران برای پوشش خبری زلزله ترکیه و سوریه
۷- از بازیگران تازه واکنش در شرایط بحران چه می‌توانیم یاد بگیریم؟
چنانکه Josephine Schmidt، سردبیر اجرایی The New Humanitarian به سازمان GIJN گفته است، واکنش در پی وقوع بلایای طبیعی و «صنعت ۳۰ میلیارد دلاری امدادرسانی بشردوستانه» دیگر تنها تجارت انحصاری دولت‌ها، سازمان ملل متحد و سازمان‌های بزرگ امدادرسانی نیست.
اکنون این صنعت، اشخاص، جوامع آنلاین و حتی آتش‌نشانان داوطلبی را که با هزینه خود به مناطق فاجعه‌دیده سفر می‌کنند، دربرمی‌گیرد. این گروه‌ها همه می‌توانند حقایق مهم، معتبر و مستقل، و دسترسی ارزشمندی را فراهم کنند و حتی به عنوان افشاگر عمل کنند.
۸- فاجعه اولیه چه تهدیدهایی را برای سلامت همگانی می‌تواند ایجاد کند؟
شرایط تازه‌ای که سوانح طبیعی به وجود می‌آورند -- به خصوص آلوده شدن آب آشامیدنی و مشکلات بهداشتی ناشی از آن -- اغلب پس از سوانح، موج‌های تازه‌ای از مرگ را به علت گسترش بیماری به وجود می‌آورند. بر علاوه، مختل شدن خدمات حیاتی بهداشتی روزانه -- از داروهای بیماری سِل گرفته تا داروهای مورد نیاز دوران بارداری و دستگاه تنفس -- باید از نزدیک مورد بررسی قرار بگیرند.
۹- چه کسانی از فاجعه سوء استفاده می‌کنند؟
در جریان سوانح طبیعی در گذشته، فرصت‌طلب‌های متعددی وارد عمل شدند و ایجاد نگرانی کردند -- از دروغ‌پردازان عقیدتی گرفته تا مقام‌های فاسد و کلاه‌بردارانی که خود را قربانی معرفی می‌کنند و کمک‌ها را در فضای مجازی می‌ربایند.
چند هفته بعد از زلزله سال ۲۰۱۰ در هائیتی، یک مقام فرودگاه Port-au-Prince که آن روز سر کار نبود، می‌خواست از این خبرنگار(نویسنده این مقاله) و خلبان هواپیمای وی، در ازای ترک محل از ما اخاذی کند. این کار سبب شد که خلبان مجبور شود برای دور شدن از جمعیت خشمگینی که از سوی این مقام فراخوانده شده بود، هواپیما را در باند فرودگاه بچرخاند.
۱۰- چه چیزی را از قلم انداخته‌ایم؟
از فقدان کارگران ماهرِ مورد نیاز برای پروژه‌های بازسازی گرفته تا جوامع فقیری که در مسیر سوانح احتمالی رها شده‌اند، مشکلاتی که در پی سوانح طبیعی به وجود می‌آیند به قدری فراوان است که نیاز به همفکری منظم در تحریریه دارد. اگر می‌خواهید ایده‌ای اضافه کنید، آن را با ما در میان بگذارید تا آن را در یک راهنمای بزرگتر بررسی سوانح که در دست کار است، بگنجانیم.
منابع دیگر (به زبان انگلیسی)
چگونه در مورد بلایای طبیعی گزارش بدهیم
منابعی برای یافتن و استفاده از تصویرهای ماهواره‌ای
بحران اقلیمی: ایده‌هایی برای خبرنگاران تحقیقی
این مقاله نخست در GIJN منتشر شده بود و با اجازه در آی جی نت باز نشر می‌شود.
تصویر از آنسپلش، عکاس: Saikiran Kesari