این مطلب نخست در The Fix منتشر شده بود و با اجازه این نشریه اینجا بازنشر می‌شود. با اشتراک در خبرنامه این نشریه، می‌توانید از آخرین تحولات رسانه‌های اروپایی مطلع شوید.
قوانین سانسور در روسیه که پس از هجوم تمام‌عیار به اوکراین در فوریه (فبروری) سال ۲۰۲۲ از سوی دولت این کشور اتخاذ شده، فضای رسانه‌ای روسیه را در هم شکسته و بسیاری از رسانه‌های منتقد جنگ و رژیم روسیه را به تعطیلی کشاند. بسیاری از خبرنگاران برای حفظ امنیت خود، کشورشان را ترک کردند. خارج از روسیه، این خبرنگاران راه‌های تازه‌ای را برای تعامل با مخاطبان خود آزمایش کردند. یکی از این راه‌ها، بازتعریف شکل سنتی رادیو و تغییر دادن آن به شکل مجموعه‌ای از پادکست‌هایی بود که خود تهیه کرده بودند و پادکست‌هایی که بازپخش می‌کردند. این پادکست‌ها از راه آبونمان (اشتراک) قابل دسترسی بودند و در یک اپلیکیشن قابل دانلود بر تلفن‌های همراه هوشمند هم در دسترس بود.
نشریه The Fix با ماکسیم کورنیکوف Maksim Kurnikov، رئیس Ekho Online، اولین رسانه روسی که چنین خدماتی را ارائه می‌کند، و پولینا فیلیپووا Polina Filippova، تهیه‌کننده پادکست Radio Sakharov که از یک سال به این سو فعال است، گفتگو کرده است. این گفتگو را اینجا می‌خوانید.
بیشتر بخوانید: چالش‌های رسانه‌های ترکیبی در کشورهای مستبد
یافتن مخاطبان «قدیمی»
ماکسیم کورنیکوف، رئیس رسانه Ekho Online و معاون سابق سردبیر Ekho Moskvy است که نسخه اول این نشریه بود و زمانی یکی از محبوب‌ترین ایستگاه‌های رادیویی روسیه به شمار می‌رفت. این رادیو تنها چند روز بعد از آغاز هجوم روسیه به اوکراین، فعالیت‌های خود را متوقف کرد. کورنیکوف می‌گوید: «Ekho Moskvy راه چاره‌ای نداشت؛ هرچند که اگر هم چاره‌ای برای آن اندیشیده شده بود، اجرای آن در گرماگرم جنگ ناموفق می‌بود.»
در ماه‌های پس از آن، بسیاری از خبرنگاران این ایستگاه رادیویی تعطیل شده، طرح‌های رسانه‌ای خود را -- بیشتر در یوتیوب و کانال‌های تلگرامی-- عملی کردند. اما کورنیکوف می‌گوید: «من متوجه شدم که بخش بزرگی از مردم، شاید اکثریت، ما را در یوتیوب یا پلتفرم‌های دیگر پیدا نکرده‌اند. علت آن استفاده اندک مخاطبان، به‌خصوص سالمندان، از این پلتفرم‌هاست. فکر کردم به چیزی نیاز داریم که بر اساس تقاضا تهیه نشده نباشد، بلکه مثل رسانه‌های عادی برنامه‌هایی داشته باشد که مخاطبان ما با آنها آشنایی بیشتری دارند.»
آنها در پاییز سال ۲۰۲۲، اپلیکیشن پخش خود به نام Ekho Online را منتشر کردند. اوایل، تنها محتوایی را که از سوی خبرنگاران سابق رسانه Ekho Moskvy تهیه شده بود، منتشر می‌کردند؛ محتوایی که در کنار اخبار، از بخش‌های اصلی این طرح است. اما به زودی، رسانه‌های دیگر روسی که در تبعید به سر می‌بردند با آنها تماس گرفتند و درخواست کردند که محتوای صوتی آنها در اپلیکیشن آنها جا داده شود. امروز، آنها با بیش از ۳۰ رسانه در تبعید همکاری دارند. رادیو Sakharov هم برای رسیدن به مخاطبان ثابت ایجاد شده بود، یعنی کسانی که Sakharov Center را که زمانی یک مرکز فرهنگی مستقر در مسکو و متمرکز بر حقوق بشر و میراث آندری ساخاروف Andrei Sakharov، فیزیک‌دان و برنده جایزه نوبل بود، دنبال می‌کردند. این مرکز در سال ۲۰۲۳ به دستور دادگاه و «به علت میزبانی غیرقانونی کنفرانس‌ها و نمایشگاه‌ها» بسته شد.
وقتی کارمندان سابق این مرکز به فکر ساختن گروهی افتادند که در آن پیرامون ارزش این مرکز تعطیل شده بحث شود، ترجیح دادند که برای این کار به جای کانال یوتیوب، از پادکست استفاده کنند. پولینا فیلیپوا، تهیه‌کننده پادکست‌های رادیو ساخاروف می‌گوید: «برای ما مهم بود که محتوای شنیداری ما به شکل یک گفتگوی صمیمانه ارائه شود.»
آنها با یک اتاق خبری تحقیقی غیرانتفاعی آلمانی به نام Correctiv، اپلیکیشن خود را در ماه مه (می) سال ۲۰۲۳ راه‌اندازی کردند. این نهاد آلمانی تجربه ساخت رادیو پادکست #ÖZGÜRÜZ را داشت، که یک پلتفرم مختص ترکیه است. این رسانه هم مثل Ekho Online، محتوای پادکست همکاران دیگر خود را هم منتشر می‌کند که بر اساس فلسفه مرکز ساخاروف (که تعطیل شده) انتخاب می‌شوند.
بیشتر بخوانید: یک سال جنگ چگونه خبرنگاری اوکراین را تغییر داده است؟
برای رسیدن به مخاطبان در روسیه، باید بهایی پرداخت
دو رسانه Ekho Online و رادیو Sakharov در آلمان ثبت شده‌اند، اما اکثریت مخاطبان آنها هنوز هم ساکن روسیه‌اند. آمار مخاطبان، بسته به پلتفرم، بین ۵۵٪ تا ۸۰٪ است. داشتن این همه مخاطب در روسیه در این روزها، نشانه مثبتی است و نشان می‌دهد که آنها توانسته‌اند از حباب تبعید عبور کنند، اما همچنین به این معناست که این رسانه‌ها نمی‌توانند به حمایت مالی از بخش بزرگی از مخاطبان خود اتکاء کنند؛ چون ممکن است شهروندان روسیه به علت حمایت از سازمان‌هایی که مورد علاقه دولت نیستند، تحت تحریم قرار بگیرند. انتشار پیام‌های بازرگانی هم گزینه‌ای بسیار محدودی است.
از این روست که Ekho Online و رادیو Sakharov تا حد زیادی به کمک‌های مالی متکی هستند. اما در تلاشند که با ایجاد ساختاری برای دریافت کمک مالی، سازمان‌دهی برنامه‌هایی در اروپا و آمریکا، و انتشار کتاب، راه‌های دیگری برای درآمدزایی پیدا کنند. Ekho Moskvy یک کتاب‌فروشی مجازی هم ایجاد کرده که در آن کالاهایی را عرضه می‌کند. ایجاد کتاب‌فروشی آنلاین به نوبه خود، به یک روند روزافزون بین رسانه‌های در تبعید روس مبدل شده است.
ایجاد جایگاه رسانه‌ای جدید
هرچند Ekho Online و رادیو Sakharov پیرو یک فرمت رسانه‌ای هستند، به یک‌دیگر به چشم رقیب نگاه نمی‌کنند. هر دوی آنها در یک طرح ابتکاری سازمان گزارشگران بدون مرز برای ساخت یک بسته ماهواره‌ای به نام Svoboda (آزادی) همکاری می‌کنند. گفته می‌شود که چهار و نیم میلیون خانوار در روسیه و ۸۰۰ هزار خانوار در بخش‌های اشغالی اوکراین به این بسته ماهواره‌ای دسترسی خواهند داشت.
کورنیکوف می‌گوید: «در آغاز این طرح، شمار اندکی انتظار موفقیت آن را داشتند. اما همین که بعد از آغاز طرح ما، فوراً طرح‌های مشابه دیگری ظاهر شد، نشان می‌دهد که ما مسیر درستی را در پیش گرفته‌ایم.»
وی می‌افزاید: «علم به ما یاد داده که وقتی تقاضا زیاد می‌شود، پیشتازِان بازار سود می‌کنند، نه ضرر. تعداد دانلودهای اپلیکیشن ما در حال افزایش است و [مرتب] به مخاطبان ما افزوده می‌شود.»
کورنیکوف همچنین اشاره کرد که سازمان‌های رسانه‌ای دیگر با وی تماس گرفته‌اند و خواهان مشاوره درباره آغاز طرح‌هایی با الگوی مشابه شده‌اند. یکی از آخرین رسانه‌هایی که به این بازار پیوسته، Antidot Radio است که از سوی خبرنگار روسی به‌نام الکساندر پلوشچف Alexander Plushchev ایجاد شده است. این خبرنگار یکی از همکاران Ekho Online است و معمولاً محتوایی مشابه، و گاهی یکسان، را به هر دو پلتفرم ارائه می‌کند.