این اولین قسمت از یک مطلب دو قسمتی است که روندهایی را بررسی می‌کند که استفاده و دسترسی به رسانه‌های اجتماعی در خاورمیانه را محدود می‌کند.
در یازده سال گذشته من به واسطه مجموعه‌ای از گزارش‌های سالانه، رفتارهای رایج در رسانه‌های اجتماعی و موانع استفاده از این رسانه‌ها را در خاورمیانه و شمال آفریقا بررسی کرده‌ام و روندها یا گرایش‌های رسانه‌های اجتماعی را در این مناطق، با نمودار، گردآوری کرده‌ام. این بررسی یک سال بعد از بهار عرب آغاز شد -- رویداد ژئوپلیتیکی که باعث ایجاد علاقه قابل توجهی به رسانه‌های اجتماعی به عنوان عامل تغییر در منطقه شد.
پس از آن در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد رشد فن‌آوری‌های دیجیتال بوده‌ایم که با محدودتر شدن آزادی سیاسی و آزادی فعالیت‌های نوآورانه در فضای مجازی همراه بوده است. برای مثال می‌توانید اینجا فهرستی از بهترین تهیه‌کنندگان محتوا در یوتیوب را در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ببینید. فرصت‌های کارهای هنری هم نامحدود نیستند.
با وجود آن که خاورمیانه و شمال آفریقا در میان مناطقی است که بیشترین کاربر فن‌آوری‌های دیجیتال را در جهان دارد، بسیاری از کشورهای این منطقه، در میان محدودترین مکان‌ها برای کاربرد این فن‌آوری‌ها هستند.
با نگاهی به سال گذشته، می‌توان پنج روند مهم در رسانه‌های اجتماعی را یادآوری کرد:
۱- محدود کردن اینفلوئنسرها و تولیدکنندگان محتوا
سال گذشته حنین حسام، ستاره تیک‌تاک در مصر، به اتهام «رفتار بی‌شرمانه»، «نقض ارزش‌های خانواده» و «قاچاق انسان» به سه سال حبس و پرداخت جریمه‌آی به مبلغ ۲۰۰ هزار پوند مصری یا ۱۰ هزار و ۷۶۰ دلار محکوم شد. حسام که در زمان بازداشت بیش از یک میلیون دنبال‌کننده داشت، گفت که مطالب او، خارج از محتوا بررسی شده است.
تصویری از حساب تیک تاک حنین حسام
بر اساس یک گزارش بی‌بی‌سی، دست کم یازده زن دیگر با میلیون‌ها دنبال‌کننده، با اتهام‌های مشابهی مواجه شدهاند. یکی از این زنان، تالا صفوان است که به اتهام انتشار محتوای تحریک کننده جنسی با رنگ و بوی همجنسگرایی زنان، بازداشت شده بود. ابراهیم مالک، تیک‌تاکر مصری در ماه اکتبر ۲۰۲۲ به اتهام «ترویج محتوای غیر اخلاقی» دستگیر شد. این رویدادها مختص مصر نیستند.
در اواخر ماه سپتامبر سال ۲۰۲۲، دادستانی کل کویت، دو تیک‌تاکر زن را به اتهام نقض اصول اخلاق عمومی، به دو سال زندان و پرداخت جریمه‌ای بین ۶ هزار و ۵۰۰ و ۱۶ هزار و ۲۰۰ دلار محکوم کرد. یک اینفلوئنسر زن عرب در اسنپ‌چت، بعد از آن که در ویدیوهایش به تبلیغ تنباکو پرداخت، از انجام تبلیغات در عربستان سعودی منع شد. این اینفلوئنسر به اتهام نقض قانون منع ترویج سیگار کشیدن و انجام تبلیغات بدون داشتن مجوز به پرداخت جریمه سنگین ۱۰۶ هزار دلاری محکوم شد.
بیشتر بخوانید: توصیه‌هایی برای استفاده از تیک‌تاک با هدف جلب تعامل خبری
۲- بازداشت و حمله به خبرنگاران
در کنار سرکوب تولیدکنندگان خلاق محتوا و اینفلوئنسرها از سوی دولت‌ها، منتقدان رهبران سیاسی هم می‌توانند با محدودیت‌های آزادی رسانه‌ها مواجه شوند. امینه منصور، وبلاگ نویس و فعال جامعه مدنی، در بهار سال گذشته به علت همرسانی پُست‌های طنزآمیز یک سال قبل خود در فیسبوک، به شش ماه زندان محکوم شد. سال گذشته یک خبرنگار اردنی به نام عدنان الروسان هم بعد از انتشار پُست‌های انتقادی در فیسبوک بازداشت شد.
الروسان در یکی از پست‌هایش نوشته بود که مردم اردن «از خشم، خاموش هستند و انتظار می‌کشند که پادشاه خود را اصلاح کند و جشنواره‌ها، فیلم‌ها، سفرها و نشست‌ها را رها کند و بر کشور خود تمرکز کند.»
به گزارش خبرگزاری فرانسه، الروسانِ ۷۱ ساله به «دامن زدن به تنش، تفرقه‌افکنی، انتشار اخبار نادرست که به حیثیت دولت صدمه می‌زند، تهمت زدن به یک نهاد دولتی و تحقیر یک کارمند دولت» متهم شد.
در ترکیه بنیاد IFEX (مخفف نام بنیادی به نام طرح آزادی ابراز نظر در ترکیه)، درباره خبرنگاری به نام Ebru Uzun Oruç (اِبرو اوزون اوروچ) و شریک زندگی و تصویربردارش Barış Oruç (بارش اوروچ) نوشته است که بعد از تهدیدهای گروه‌های ملی‌گرای افراطی، در خیابان مورد حمله قرار گرفتند. این رویداد پس از مصاحبه‌های خیابانی این دو خبرنگار با کانال Sokak Kedisi TV رخ داد که در آن دیدگاه شهروندان را در مورد Devlet Bahçeli (دولت باچلی)، رهبر حزب جنبش ملی آن کشور، جویا شده بودند.
۳- کاهش دسترسی به محتوا
بستن مجراهای آنلاین، راهبردی رایج بین رژیم‌های خودکامه در سراسر جهان است. برای مثال، ایران در سال گذشته به طور پیوسته دسترسی به طیفی از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، از جمله اینستاگرام و واتس‌اپ را محدود کرده است. رادیو اروپای آزاد گزارش داده که به عنوان بخشی از این تلاش‌ها، مقامات ایران کدُهای تایید دو مرحله‌ای را برای اپلیکیشن‌های رسانه‌های اجتماعی مسدود کرده اند. در این گزارش آمده: «مسدودسازی این کد به این معنی است که اگر کاربری در ایران از اپلیکیشن خارج شود، دیگر نمی‌تواند وارد حساب کاربری خود شود.» در پاسخ به این اقدام دولت ایران، پلتفرم‌هایی مثل مِتا و سیگنال، راهنمایی‌هایی تهیه کردند و در بیاینه‌هایی، تعهد کردند که به ارائه خدمات ادامه دهند.
همانند تهدید شدن اینفلوئنسرهای تیک‌تاک، خود این پلتفرم هم با تهدید روبرو شده است. هرچند تیک‌تاک در منطقه استفاده گسترده‌ای دارد، در ماه دسامبر سال ۲۰۲۲، بعد از آن که یک افسر پلیس در جریان اعتراضات به افزایش بهای سوخت در اردن کشته شد، مقام‌های این کشور، تیک‌تاک را به طور موقت مسدود کردند. این اپلیکیشن هنوز در اردن مسدود است و روشن نیست که ممنوعیت آن، چه زمانی برطرف خواهد شد.
بیشتر بخوانید: استفاده معترضان ایرانی از تیک‌تاک برای دور زدن سانسور دولتی
۴- دستکاری بحث‌ها
دستکاری در پلتفرم‌ها، یک روند در حال رشد در منطقه بوده است. برخی از کشورها، ارتش‌های سایبری دارند که کارشان تلاش برای کنترل روایت‌ها در داخل و بیرون از این کشورهاست. این کار می‌تواند چیزی را که کاربران در فضای مجازی می‌بینند مخدوش کند و در نتیجه بر اندیشه و مکان و شیوه ابراز دیدگاه آنها تأثیر بگذارد. بر اساس گزارشی از انستیتو سیاست راهبردی استرالیا، سه کشور روسیه، ایران و عربستان سعودی سه «عامل بزرگ» انتشار اطلاعات نادرستِ مرتبط با دولت در رسانه‌های اجتماعی هستند. این‌گونه اقدامات نه تنها بر کاربران در خاورمیانه و شمال آفریقا تاثیر می‌گذارد، بلکه از همین منطقه سرچشمه می‌گیرد.
برای مثال، مِتا شبکه‌ای از حساب‌های جعلی را که کاربران اینستاگرام را در اسکاتلند با محتوای حمایت از استقلال اسکاتلند هدف قرار می‌داد، حذف کرد. این صفحات اینستاگرام از ایران فعالیت می‌کردند و نزدیک به ۷۷ هزار تن آنها را دنبال می‌کردند.
بی‌بی‌سی گزارش کرده است که مقام‌های اطلاعاتی ایران به مدیران محتوای اینستاگرام به‌ازای حذف حساب‌های خبرنگاران و کنشگران، پول پیشنهاد کرده‌اند.
دکتر Marc Owen Jones (مارک اووِن جونز)، استادیار مطالعات خاورمیانه و علوم انسانی دیجیتال در دانشگاه خلیفه بن حمد در دوحه‌ی قطر، یک رشته توییت را همرسانی کرد که نزدیک به پنج هزار حساب جعلی توییتر برای کم‌رنگ ساختن هشتگ‌های عربی که نارضایتی خود را از عادی‌سازی روابط عربستان سعودی و اسرائیل ابراز می‌کردند، استفاده می‌شدند.
۵- معرفی قوانین و مقررات جدید
در پایان یادآور می‌شویم که شاهد استفاده از اقدامات قانونی به عنوان وسیله‌ای برای تأثیرگذاری بر آزادی رسانه‌ها نیز بوده‌ایم. پارلمان ترکیه قانون تازه‌ای را تصویب کرده است که می‌تواند به محکوم شدن خبرنگاران و کاربران رسانه‌های اجتماعی به سه سال زندان به اتهام انتشار اطلاعات نادرست، منجر شود.
رویترز می‌گوید این قانون به روشنی توضیح نمی‌دهد که اطلاعات نادرست یا گمراه‌کننده چیست و در نتیجه، نگرانی‌ها را درباره آزادی بیان افزایش می‌دهد. در یک اقدام مشابه، مقام‌های اسرائیلی در حال آماده‌سازی یک لایحه هستند که اگر تصویب شود به حکومت اجازه خواهد داد هر مطلبی را که در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده و از نظر دولت سبب «تحریک» یا «آسیب» می‌شود، حذف کند. وبسایت Arab News گزارش داده است که این لایحه مقام‌های اسرائیل را قادر خواهد ساخت محتوا را در تمام وبسایت‌ها از جمله وبسایت‌های خبری، مسدود کنند.
در کنار این پنج روند، تهدیدهای تازه‌ای در برابر آزادی رسانه‌ها در منطقه در حال ظهور هستند و جدی‌تر می‌شوند. در مطلب دوم و پایانی این مجموعه، در مورد این تهدیدها به تفصیل بحث خواهیم کرد. در مورد روندهای وسیعتر و مسائل دیگر مربوط به رسانه‌های اجتماعی می‌توانید این مطلب را که نوشته Damian Radcliffe (دیمیان رادکلیف)، عدیل ابوحامد و Nii Mahliaire است و از سوی انستیتو Oregon-UNESCO Crossings منتشر شده، بخوانید. این مطلب مروری است بر تحولات رسانه‌های اجتماعی خاورمیانه در سال گذشته میلادی و عنوان آن «رسانه‌های اجتماعی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۲، مروری بر یک سال» است.
تصویر اصلی از آنسپلش، عکاس: Mariia Shalabaieva
مقالات بیشتری نوشته
