این، دومین بخش از یک مطلب دو قسمتی است که به بررسی روندهای محدودسازی استفاده و دسترسی به رسانه‌های اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا می‌پردازد. بخش نخست این مطلب را اینجا بخوانید.
خاورمیانه، یک منطقه بزرگ و پیچیده با تنوع تاریخی و فرهنگی است. بخش‌هایی از این منطقه با فن‌آوری‌های دیجیتال پیوند گسترده‌ای دارد، اما این پیوند، گاهی با محدودیت‌ها و ملاحظات فرهنگی همراه است که استفاده از این فن‌آوری‌ها را محدود می‌کند.
دیده‌ایم که قوانین و مقررات تازه چگونه می‌توانند آزادی بیان را محدود کنند و دسترسی به محتوا را کاهش دهند. همچنین، حمله به خبرنگاران و تولیدکنندگان محتوا، اخیراً افزایش یافته است.
براساس شاخص جهانی آزادی مطبوعات در سال ۲۰۲۳، «خاورمیانه و شمال آفریقا، با داشتن وضعیتی که در بیش از نیمی از کشورهای آن (بسیار بد) طبقه‌بندی شده، همچنان خطرناک‌ترین منطقه جهان برای خبرنگاران است.» بخشی از این وضعیت به علت جنگ در سوریه و یمن است، اما همچنین، منطقه‌ای را نشان می‌دهد که گزارشگران بدون مرز (RSF) آن را «زیر یوغ رژیم‌های خودکامه» تعریف می‌کند.
از میان ۱۸۰ کشور جهان در رده‌بندی اخیر این سازمان، تنها یک کشور خاورمیانه - اسرائیل - در جمع ۱۰۰ کشور اول (در رده نود و هفتم) قرار دارد. همزمان، حکومت‌ها در این منطقه به طور فزاینده‌ای در استفاده از ابزارهای دیجیتال از جمله رسانه‌های اجتماعی به عنوان پلتفرم‌هایی برای شکل‌دهی روایت‌های خود در داخل و بیرون این کشورها ماهر شده‌اند.
در چنین وضعیتی، شاهد ظهور تهدیدهایی در برابر آزادی رسانه‌ها و بیان خلاقانه در خاورمیانه بوده‌ایم. تمام این چالش‌ها از خود این منطقه سرچشمه نمی‌گیرند، ولی تاثیر آنها همسان است: خفه کردن جریان اطلاعات و گسترش طیف خطرهایی که خبرنگاران و کاربران رسانه‌های اجتماعی باید از آنها عبور کنند.
بیشتر بخوانید: توصیه‌هایی برای استفاده از تیک‌تاک با هدف جلب تعامل خبری
۱- افزایش نقد بر سیلیکون وَلی (محل تمرکز شرکت‌های فن‌آوری آمریکا) و پلتفرم‌های مستقر در ایالات متحده
گزارش سال گذشته، نارسایی بسیاری از پلتفرم‌های فن‌آوری را در مدیریت محتوا به زبان عربی آشکار ساخت. در کنار این، شاهد ادامه - گاهی افزایش - انتقاد از این شرکت‌ها هستیم، به خصوص در زمینه محتوا از و درباره فلسطین. این روند، از مسدود کردن حساب‌ها تا سوگیری در مورد عدم برخورد برابر با صداهای فلسطینی و اسرائیلی را در بر می‌گیرد.
خبرگزاری اسوشیتدپرس AP گزارش داده است که تجزیه و تحلیل رسیدگی کمپانی مِتا (دارنده پلتفرم فیس‌بوک) به جنگ غزه که به درخواست خود این شرکت انجام شده، به این نتیجه رسیده است که مِتا «حقوق فلسطینیان را در زمینه آزادی بیان، آزادی تجمع، اشتراک سیاسی و عدم تبعیض، نقض کرده است.»
به گزارش واشنگتن پُست، مِتا «با حذف اشتباهی محتوای کاربران فلسطینی و مجازات سنگین‌تر کاربران عرب‌زبان نسبت به کاربران عبری‌زبان»، مرتکب این کار شده است.
رسانه Arab News (عرب نیوز) هم گزارش داده که مسدود کردن حساب‌ها در رسانه‌های اجتماعی و مسدود کردن محتوا در پلتفرم‌های غربی مثل فیس‌بوک، وتس‌آپ، اینستاگرام و توییتر، فلسطینی‌ها را به استفاده از تیک‌تاک سوق داده است. بخشی از علت گسترش استفاده از تلگرام هم می‌تواند به علت همین موضوع و دوری از پلتفرم‌های غربی باشد.
۲- دست‌کاری همه جا وجود دارد
باید بدانیم که دولت‌های «دوست» هم در تلاش نفوذ در رسانه‌های اجتماعی هستند. Marc Owen Jones (مارک اُوِن جونز) در مطلبی که برای نشریه Time (تایم) نوشته است، می‌گوید: «رژیم‌های خودکامه در خلیج فارس در کنار تخصص و شرکت‌های غربی از فن‌آوری‌های دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی برای هک دموکراسی در هر جایی از جمله ایالات متحده استفاده می‌کنند.»
آمریکا هم در این جبهه‌های تازه جنگ سایبری دخیل است. یک بررسی از سوی The Intercept (اینترسپت) از همکاری توییتر با پنتاگون برای ترویج فعالیت‌های نظامی ایالات متحده در خاورمیانه پرده برداشته است. این کار شامل «خارج کردن دسته‌ای از حساب‌های مربوط به پرتال‌های خبری و میم‌های تولید شده توسط دولت ایالات متحده از لیست سیاه به درخواست دولت این کشور، در تلاش برای شکل‌دهی افکار عمومی در یمن، سوریه، عراق، کویت و فراتر از آن بوده است.»
درهمین حال، نشریه Politico، تفاوت‌های نحوه برخورد غول‌های فن‌آوری با اطلاعات نادرست - از جمله دست‌کاری پلتفرم‌های تحت حمایت دولت - در غرب و بخش‌های دیگر جهان از جمله خاورمیانه را برجسته ساخته است. در نوشته این رسانه آمده است: «کسانی که مشکوک به انجام ماموریت برای کرملین هستند، با جا زدن خود به عنوان مدل‌های اینستاگرام، دروغ‌پراکنی می‌کنند. سازمان تروریستی حزب‌الله، تبلیغات خود را طوری به‌روزرسانی می‌کند که انگار یک سازمان خبری است. بیش از دو میلیون عراقی در شماری از گروه‌های فیس‌بوکی عضو هستند که در آنها اسلحه بدون نظارت، خرید و فروش می‌شود.»
در ادامه این مطلب آمده است: «به جهان رسانه‌های اجتماعی عرب‌زبان خوش آمدید - یک غرب وحشی که حداقلِ مدیریت محتوا را دارد، حکومت‌های خارجی در آن بی‌محابا فعالیت می‌کنند و جهادی‌ها در برخی از جنگ‌زده‌ترین کشورهای جهان، در فضای مجازی نفرت‌پراکنی می‌کنند.»
بیشتر بخوانید: بهره‌برداری حکومت‌های خودکامه از موازين قانونی به عنوان سلاحی برای مجازات خبرنگاران
۳- پُست کردن در رسانه‌های اجتماعی از بیرون از کشور مسأله‌سازتر شده است
چندین رویداد برجسته در سال گذشته، نشان داده‌اند که کاربران رسانه‌های اجتماعی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا چگونه به علت پست‌هایی که در جریان زندگی و کار در جایی دیگر منتشر کرده‌اند، مجازات می‌شوند.
سلما الشهاب به علت فعالیت‌هایش در توییتر، حکم ۳۴ سال حبس و ۳۴ سال ممنوعیت سفر گرفت. به گزارش Guardian، وی در حال گذراندن دوره دکترای خود در بریتانیا بود و از این پلتفرم برای دنبال کردن و ری‌تویت کردن پست‌های مخالفان و کنشگران استفاده می‌کرد.
الشهاب در اوایل سال ۲۰۲۱ بعد از آن که برای تعطیلات به عربستان سعودی بازگشت، بازداشت شد و به اتهام نقض قانون مبارزه با هراس‌افکنی و قانون مبارزه با جرائم سایبری این کشور، به شش سال زندان محکوم شد. این حکم در دادگاه تجدید نظر به ۳۴ سال افزایش یافت و ممنوعیت سفر ۳۴ ساله هم به پایان دوره حبس او افزوده شد.
به گفته The Freedom Initiative که یک سازمان غیردولتی مستقر در واشنگتن دی‌سی است، «این طولانی‌ترین حکم حبسی است که برای یک مدافع حقوق زنان در عربستان سعودی صادر شده است.» خانه آزادی هم با انتشار توییتی از وی حمایت، و از احکام صادر شده علیه وی و شماری دیگر از زنان کنشگر انتقاد. کرد.
در ماه اکتبر هم دولت عربستان سعودی یک شهروند دو تابعیتی عربستانی - آمریکایی را که۷۲ ساله است، به ۱۶ سال زندان و ۱۶ سال ممنوعیت سفر محکوم کرد. دولت عربستان از توییت‌های او برای متهم کردنش به تلاش برای بی‌ثبات‌سازی عربستان و حمایت مالی از تروریسم استفاده کرد. رسانه Axios گزارش داده که سعد ابراهیم الماضی، در ماه مارس امسال از زندان آزاد شد «ولی این مرد ۷۲ ساله هنوز هم با ممنوعیت سفر روبروست که مانع بازگشت او به فلوریدا می‌شود.»
واشنگتن پُست گفته است این توییت‌ها «که برخی از آنها در انتقاد از رژیم عربستان بود، زمانی پُست شده بودند که این مرد در ایالات متحده حضور داشت.» الماضی در ماه نوامبر سال گذشته هنگامی که برای دیدار با خانواده‌اش از فلوریدا به ریاض رفت، بازداشت شد.
پسر الماضی به بی‌بی‌سی گفته بود که پدرش به علت ۱۴ توییت، چنین حکمی دریافت کرد. این توییت‌ها شامل انتقاد از ویران کردن بخش‌های قدیمی شهرهای مکه و جده، اشاره به جمال خاشقجی، خبرنگار کشته شده عربستانی، و نگرانی از فقر در عربستان بودند.
هیچ یک از این مسائل و روندها در مورد آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان که در این مطلب دو قسمتی برجسته شدند، تازه نیستند. شما می‌توانید نمونه‌های آن را در گزارش‌های قبلی من که طی بیش از یک دهه تولید کرده‌ام بیابید. با این حال، به نظر می‌رسد که این روندها در حال افزایش هستند که مسئله‌ای است که موانع دوام‌داری را که برخی از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان محتوا در خاورمیانه و شمال آفریقا تجربه می‌کنند، نشان می‌دهد. در نتیجه، کاربران رسانه‌های اجتماعی و مدافعان آزادی رسانه‌ها باید با هشیاری، به نظارت و ردیابی این تحولات ادامه بدهند.
در مورد روندهای وسیعتر و مسائل دیگر مربوط به رسانه‌های اجتماعی می‌توانید این مطلب را که نوشته Damian Radcliffe (دیمیان رادکلیف)، عدیل ابوحامد و Nii Mahliaire است و از سوی انستیتو Oregon-UNESCO Crossings منتشر شده، بخوانید. این مطلب مروری است بر تحولات رسانه‌های اجتماعی خاورمیانه در سال گذشته میلادی و عنوان آن «رسانه‌های اجتماعی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۲، مروری بر یک سال» است.
تصویر از آنسپلش، عکاس: camilo jimenez
مقالات بیشتری نوشته
