این مطلب به بررسی فعالیت‌های جوانانی می‌پردازد که در آفریقای جنوبی با بهره گرفتن از شبکه‌ها (رسانه‌ها)ی اجتماعی، ایستگاه‌های رادیویی جامعه‌محور ایجاد می‌کنند.
تعداد کاربران اینترنت در آفریقای جنوبی در یک دهه گذشته تقریباً دو برابر شده است. یک بررسی که امسال در ۴۵ کشور توسعه‌یافته انجام شده، نشان می‌دهد که شهروندان آفریقای جنوبی با گذراندن ۵۸،۲ درصد وقتِ یک روز در مقابل نمایشگرها، در این زمینه هم در جهان سرآمد هستند. این تحول دیجیتال، برای رسانه‌های این کشور پیامدهای قابل توجهی دارد؛ به‌خصوص برای اتاق‌های خبری که می‌خواهند با مخاطبان در فضای مجازی در تعامل باشند، آن هم در زمانی که تولید اخبار به سمت مشارکت بیشتر شهروندان و جامعه مدنی پیش رفته است.
شنوندگان به طور روزافزونی در فرایندهای رسانه‌ای همکاری می‌کنند. برای مثال در جریان اعتراضات، رسانه‌های خبری از مردم حاضر در صحنه دعوت می‌کنند با استفاده از گروه‌ها در پیام‌رسان واتس‌اپ، مشاهدات، تصویرها و ویدیوهای دست اول خود را همرسانی کنند. پیام‌های فرستاده شده، پس از تأیید، در پوشش خبری گنجانده می‌شود. (واتس‌اپ پارسال به عنوان محبوب‌ترین پلتفرم رسانه اجتماعی در آفریقای جنوبی شناخته شد.)
این تحول در مرکز مطالعات اخیر ما بر روی رسانه‌های رادیویی و تلویزیونی و اجتماعی قرار دارد. ما دو ایستگاه رادیویی اجتماعی به نام‌های Zibonele FM و Bush Radio را در استان کیپ غربی (Western Cape) بررسی کردیم. هدفمان این بود که بدانیم پلتفرم‌هایی مثل فیس‌بوک و ایکس چگونه شیوه تعامل جوانان با این ایستگاه‌های رادیویی را شکل می‌دهند و این رادیوها برای رسیدن به مخاطبان در فضای مجازی، چگونه با شرایط سازگار می‌شوند.
ما دریافتیم که این رادیوها از اپلیکیشن‌های رسانه‌های اجتماعی استقبال می‌کنند و فعالانه از آنها برای شکل‌دهی محتوا استفاده می‌کنند. جوانان هم به طور فزاینده‌ای در فرایند شهروند-خبرنگاری مشارکت می‌کنند و بر محتوا تأثیر می‌گذارند. این روند به مطرح ماندن رادیوهای اجتماعی کمک می‌کند و این، امر مهمی است.
آفریقای جنوبی بیش از ۲۹۰ ایستگاه رادیویی اجتماعی دارد که تعداد آنها بسیار بیشتر از ۴۱ شبکه رادیویی تجارتی و دولتی این کشور است. ظهور رادیوهای اجتماعی (جامعه‌محور) در آفریقای جنوبی که با ایجاد دموکراسی در دهه ۹۰ در این کشور همزمان شد، زمینه را برای شنیده شدن نظرات متفاوت و سازمان‌های مردمی فراهم ساخت. این رادیوها می‌توانند به مسائلی بپردازند که اغلب از سوی رسانه‌های عمده (اصلی) نادیده گرفته می‌شوند.
بیشتر بخوانید: خبرنگار برگزیده ماه: نزلی اربی
دو ایستگاه رادیویی مورد بررسی
دو رادیوی Zibonele FM و Bush Radio به علت داشتن محتوای متمرکز بر جوانان، پخش برنامه به چندین زبان، برخورداری از مخاطبانی از طیف‌های متنوع، و استفاده فعال از فن‌آوری‌های دیجیتال در تولید خبر و برنامه مورد توجه ما قرار گرفتند.
رادیو Zibonele FM در شهرک بزرگ خایِلیتشا (Khayelitsha)، منطقه‌ای با جمعیت سیاه‌پوست و در حومه شهر کیپ تاون است. برنامه‌های این رادیو عمدتاً به زبان محلی خوسایی پخش می‌شود. رادیو Bush یکی از قدیمی‌ترین و تأثیرگذارترین رادیوهای اجتماعی در آفریقای جنوبی است. این رادیو که در سال ۱۹۹۲ تاسیس شد، در شکل‌دهی به زندگی پساآپارتاید در کیپ تاون نقش داشت.
آپارتاید، نظام حاکمیت اقلیت سفیدپوست بود که صداهای سیاه‌پوستان را سرکوب می‌کرد. رادیو Bush پلتفرمی برای صداها و نظریاتی بود که اغلب در رسانه‌های اصلی به حاشیه رانده می‌شدند. اطلاعات ماه ژوئن سال روان/امسال (۲۰۲۳) نشان می‌دهد که رادیو Zibonele روزانه ۱۸۲۰۰۰ و رادیو Bush هر روز ۴۹۰۰۰ هزار شنونده دارند. میانگین تعداد شنوندگان رادیوهای اجتماعی در کیپِ غربی روزانه ۲۹۰۰۰ است.
بیشتر بخوانید: چگونه برای مخاطبان جوانتر خبر تهیه کنیم؟
مورد بررسی (مطالعه)
ما با مدیران، تهیه‌کنندگان و خبرنگاران این دو رادیو، مصاحبه‌های مفصلی انجام دادیم. در ضمن، پُست‌های این دو رادیو را در صفحات آنها در شبکه‌های اجتماعی ایکس و فیس‌بوک مطالعه کردیم و به تجزیه و تحلیل محتوای آنها در رادیو نیز پرداختیم. می‌خواستیم ببینیم که آیا رسانه‌های اجتماعی، برنامه‌های جوان‌محور را در این رادیوها شکل می‌دهند یا نه.
دامنه این بررسی هرچند کوچک است، درباره تحول دیجیتالِ تولید اخبار در رادیوهای اجتماعی آفریقای جنوبی، بینش‌های ارزشمندی ارائه می‌کند. ما در این بررسی دریافتیم که شنوندگان جوان رادیو Zibonele FM و رادیو Bush فعالانه در فرایندهای خبری در این ایستگاه‌های رادیویی مشارکت دارند. به‌خصوص زمانی که این رادیوها، اخبار خود را به شکلی ارائه می‌کنند که این مخاطبان جوان را جذب کند.
مدیر یکی از این رادیوها می‌گوید: «ما دنبال‌کنندگان (فالوورهای) زیادی را جلب کرده‌ایم که نشان می‌دهد مردم به مجریان جوان ما در رسانه‌های اجتماعی توجه می‌کنند. بسیاری از مردم به ویدیوهای زنده و محتوای تعاملی ما علاقمندند که به نوعی تأیید مشارکت فعال آنها در تهیه اخبار و جهت‌گیری محتواست. این امر، نقش ما را به عنوان کانون‌های اجتماعی مرکزی تقویت می‌کند.»
تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که مخاطبان جوان در ایکس و فیس‌بوک، از این پلتفرم‌ها برای واداشتن خبرنگاران به پاسخ‌گویی استفاده می‌کنند و آنها را وادار می‌سازند که گزارش‌های خود را مجدداً ارزیابی کنند. یک خبرنگار می‌گوید: «اگر اشتباهی کنیم، فوراً اصلاح می‌شود. این توجه، کیفیت و دقت محتوای ما را افزایش می‌دهد. این فایده بازخورد دنبال‌کنندگان ما در رسانه‌های اجتماعی است.»
کسانی که در این بررسی شرکت کردند، بر اهمیت پیام‌های صوتی واتس‌اپ به عنوان یکی از ویژگی‌های رسانه‌های اجتماعی که تعامل بیشتر را از سوی مخاطبان جوانتر ممکن ساخته است، تأکید ورزیدند. جوانان با فرستادن پرسش‌های خود در قالب پیام‌های صوتی، فعالانه، تولید محتوا را شکل می‌دهند.
این تحول، قدرتی را که به طور سنتی در اختیار مجریان و تهیه‌کنندگان است، کاهش می‌دهد. یکی از تهیه‌کنندگان دراین باره می‌گوید: «وقتی با مهمانان مصاحبه می‌کنیم، به مخاطبان اطلاع می‌دهیم که یک سؤال داریم که ذهن آنها را فعالانه درگیر می‌کند. در جریان مصاحبه‌ها، ما جوانان را تشویق می‌کنیم که پیام صوتی بفرستند و مصاحبه‌شوندگان به آنها پاسخ می‌دهند. این کار ما را قادر می‌سازد که صداهای متنوع را در برنامه‌های زنده بگنجانیم، زیرا مردم معمولاً ترجیح می‌دهند که پیام‌های صوتی‌شان به شکل پرسش باشد.»
در بررسی ما روشن شده است که این دو رادیو چگونه به شنوندگان جوان قدرت داده‌اند که فعالانه با خبرنگاران تعامل کنند. این، به آنها اجازه می‌دهد که محتوای خبری را زیر پرسش ببرند و به چالش بکشند. مدیران این رادیوها از افزایش تعامل در رسانه‌های اجتماعی خبر داده‌اند، که کارایی این راهبردها را در گسترش دسترسی به برنامه‌ها و تقویت مشارکت مخاطبان، افزایش می‌دهد. مخاطبان جوان به نوبه خود از رسانه‌های اجتماعی برای واداشتن خبرنگاران به پاسخ‌گویی و تقویت فرهنگ شفاف‌سازی و اعتماد استفاده کرده‌اند.
دلایل اهمیت این مسأله
چالش‌های فراروی رادیوهای اجتماعی آفریقای جنوبی، مثل نداشتن دسترسی کافی و منابع محدود، به خوبی مستندسازی شده‌اند. دانشمندان از مدت‌ها پیش گفته اند و هنوز هم می‌گویند که خبرنگاری به علت وجود رسانه‌های اجتماعی، دست‌خوش تغییراتی شده است. در بررسی ما هم روشن شده است که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند بر آینده برنامه‌ها و اخبار رادیو اثرات چشم‌گیری داشته باشند. این امر می‌تواند به تحولی پویاتر در حرکت به سمت برنامه‌سازی تعاملی‌تر که جامعه در آن نقش بیشتری داشته باشد، منجر شود. در نتیجه، رادیوهای اجتماعی به حیات خود ادامه خواهند داد و نقش آنها به عنوان منبعی حیاتی برای انعکاس صداهای متفاوت، دیدگاه‌های متنوع و ایجاد تعامل در میان مردم محلی، تقویت خواهد شد.
Sisanda Nkoala استاد ارشد دانشگاه آفریقای جنوبی است. Blessing Makwambeni، استاد ارشد علوم ارتباطات در دانشگاه فن آوری کیپ پنینسولا است و Trust Matsilele، استاد خبرنگاری در همین دانشگاه است. John Bulani یکی از نویسندگان این بررسی (مطالعه) است.
این مطلب نخست در نشریه The Conversation منتشر شده بود و با مجوز مشترکات خلاق در آی جی نت بازنشر می‌شود.
مطلب اصلی را اینجا بخوانید.
تصویر از آنسپلش، عکاس: Angelo Moleele