نگاهی به گذشته و اکنون راستی آزمایی در خبرنگاری

به رغم آن که راستی آزمایی در عرصه خبرنگاری طی چند سال اخیر رواج و اهمیت خیلی بیشتری یافته است، پایه آن در دهه ۱۹۲۰ میلادی در نیویورک گذاشته شد.

آن زمان مجله تایم هنوز نشریه تازه ای بود و دو بنیانگذار آن تصمیم گرفتند هر آنچه را که خبرنگاران گزارش می دهند، بررسی کنند تا از درستی و دقت آن مطمئن شوند.  یکی از دو موسس مجله تایم ادوارد کندی بود که آن زمان توضیح داد که کار راستی آزمایان نشریه اش آن است که هر مطلب یا نکته ای را که در گزارشی به آن اشاره می شود و قابل بررسی است، بررسی کنند و مطمئن شوند که حاوی اطلاعات درست و دقیق است.

این شد که نشریه تایم کسانی را به عنوان راستی آزما استخدام کرد که کارشان فقط این بود که هر آنچه را که در گزارش ها به آن پرداخته شده بود، بررسی کنند و از صحت و دقت آن اطمینان حاصل کنند.

مدت کوتاهی پس از آن، راستی آزمایی به عنوان شغل و به عنوان بخشی از حرفه خبرنگاری در آمریکا رواج بیشتری یافت. مجله معتبر نیویورکر به زودی راستی آزمایانی را استخدام کرد، و بعد مجله فورچون، و در پی آن نشریات دیگر هم همین کار را انجام دادند.

این کار تا دهه ۱۹۹۰ میلادی ادامه پیدا کرد. اما در این دهه رونق خبرنگاری کم شد و تعدیل نیرو و کاهش شمار خبرنگاران حرفه ای در نشریات و نهادهای خبری شروع شد. از آن موقع تعداد کسانی که به عنوان راستی آزمای حرفه ای فعالیت می کردند هم کمتر شد. امروز، بعضی نشریات و وبسایت های آمریکایی راستی آزما دارند اما نه همه آنها.

در مجموع تعداد راستی آزمایان حرفه ای طی دو سه دهه اخیر کمتر از گذشته شده است که بخشی از آن به علت کاهش بودجه نشریات و کمتر شدن فروش آنها، به ویژه در پی رواج استفاده از اینترنت و خبرخوانی آنلاین، اتفاق افتاده است

آنچه اکنون در غرب رایج تر است، راستی آزمایی در گزارش های سیاسی است.

این روزها به جای آن که هر نوع نشریه یا وبسایتی برای هر نوع گزارشی فارغ از موضوع آن راستی آزمایی انجام دهد،‌ راستی آزمایی بیشتر در عرصه خبر سیاسی انجام می شود.

مثلا روزنامه معتبر واشینگتن پست بسیاری از اظهارات سیاستگران و مقام های دولتی را راستی آزمایی می کند و بر اساس آن که چه میزان با واقعیت فاصله دارد، به آنها تعدادی پینوکیو می دهد. هر قدر تعداد پینوکیوهای یک سخنرانی یا مصاحبه یا در مناظره سیاسی بیشتر باشد، روشن است که آن مقام یا سیاستگر خاص، بیانات خلاف واقع بیشتری ایراد کرده است. حداکثر پینوکیوهایی که به یک مطلب یا گفته داده می شود، چهارتاست.

طبعا پینوکیو به عنوان مظهر دروغ و این که در پی دروغگویی دماغش دراز می شد، به شیوه ای طنز آلود استفاده می شود.

گزارشی که دانشکده خبرنگاری دانشگاه دوک در آمریکا اخیر از پدیده راستی آزمایی در عرصه گزارش و خبر تهیه کرده حاکی از آن است که در حال حاضر بیش از چهل نهاد یا موسسه در سراسر جهان با تمرکز بر راستی آزمایی در خبرنگاری فعالیت می کنند،‌ یعنی اساسا کارشان به طور تخصصی راستی آزمایی است. بخش عمده ای از کار راستی آزمایی طبعا به تحقیق تخصیص می یابد.

مهمترین گامی که خبرنگاران، راستی آزمایان، دبیران سرویس یا سردبیران باید برای راستی آزمایی بردارند، آن است که پیش از هر چیز، به سراغ اصل و منبع خبر بروند. یعنی اگر قبلا گزارش هایی در مورد همان موضوع تهیه شده، کاری به آنها نداشته باشند و به منابع دولتی یا جایی که اصل خبر از آنجا نقل شده، مراجعه و استناد کنند. اشکالی که منابع و نهادهای دولتی در ایران دارند این است که بسیاری از آنها آمار و ارقام دقیقی ندارند. در بسیاری موارد هم آمار از واقعیت جامعه عقبتر است و بعضی اوقات هم  طبق نظر متخصصان یا کارشناسان یک موضوع یا عرصه خاص، آماری که ارائه می شود با آمار واقعی جامعه تفاوت دارد، گاهی حتی تفاوت فاحش.

Mark Little مارک لیتل، مدیر اجرایی یک نهاد معتبر خبری به نام Storyful استوریفول، در مقاله ای نوشته است که بر خلاف گذشته نه چندان دوری که در آن خبرنگاران نگهبان واقعیاتی بودند که همراه تحلیل یا بدون تحلیل درزمانی معین و خاص به مخاطبانی منفعل ارائه می شد، امروز، خبرنگاران باید انبوهی از محتوا و اطلاعات را در واقع مدیریت کنند. اطلاعات و محتوایی که از منابع مختلف به مخاطبان و مصرف کنندگان خبر منتقل می شود، و راه های گوناگونی برای انتقال آن وجود دارد، شهروند-خبرنگاران، کاربران شبکه های اجتماعی و شبکه های پیام رسان و وبسایت های گوناگون خبری و غیرخبری.

در عین حال مخاطبان و مصرف کنندگان خبر هم دیگر مثل سابق منفعل نیستند، روایت های خود را از رویدادهای گوناگون دارند، در خصوص آنها نظر می دهند، و با خبرنگاران و تحلیلگران تعامل می کنند. همه اینها مسئولیت و حجم کاری خبرنگاران را سنگینتر می کند. اگر خبرنگاری بخواهد راه ساده گزارشگری را انتخاب کند، پیرامونش مملو از خبر و روایت و گزارش در مورد هر موضوع یا اتفاقی است که بشود تصور کرد.

دقیقا همین موارد است که کار خبرنگارانی را که وجدان کاری واقعی دارند و حرفه ای عمل می کنند،‌ دشوارتر می کند. چون باید از میان آنچه به دستشان می رسد یا گزارش یا روایت آن منتشر می شود، آنچه را واقعی و عینی است بیابند و درستی آن را بسنجند و گاهی با مخاطبانشان هم تعامل کنند. 

تصویر از The Noun Project https://thenounproject.com/term/verifieddocument/250966