چالش‌های خبر‌نگاری صحت (بهداشت) در افغانستان

رسانه‌های افغانستان هنوز نتوانسته اند شماری از مشکلات جامعه را به‌خوبی منعکس کنند — گاه به‌سبب محدودیت، و گاه به‌سبب توان اندک خودشان در آگاهی‌رسانی. این رسانه‌ها به ویژه در بخش آموزش صحی (بهداشتی) و ارتقاء آگاهی صحی مردم ضعیف بوده‌اند. از سوی دیگر بخش صحی (بهداشت و پزشکی) افغانستان نیز دچار مشکلات فراوانی است. آگاهی‌رسانی در حوزه بهداشت و سلامت بسیار ناچیز، و وابسته به کمک نهادهای خارجی است.

روزنامه نگاری صحت به عنوان یک زمینه تخصصی خبرنگاری در دهه ۱۹۷۰ میلادی شکل گرفت.
امروز دامنه‌ روزنامه‌نگاری صحت گسترده‌تر شده و شامل موضوعات مختلفی مانند بررسی و پوشش خبری شیوع بیماری‌ها، پیشرفت‌های درمانی، تدابیر احتیاطی و پیشگیرانه، دسترسی به امکانات دارویی و بررسی قیمت مناسب خدمات بهداشتی، سلامت روان، تغذیه، تناسب اندام و انتخاب‌ سبک زندگی است که بر سلامت تأثیر می‌گذارد.

افغانستان در ۲۰ سال گذشته دارای ۱۳۲ شبکه تلویزیونی، صدها شبکه رادیویی و ده‌ها نشریه چاپی بود، اما روزنامه نگاری صحی هیچگاه در بین رسانه ها ترویج نشد.

شبکه‌های تلویزیونی در افغانستان طی هفته ۳۰ دقیقه به برنامه های صحی اختصاص می‌دهند و با در نظر گرفتن بازپخش، مجموعا طی هفته ۶۰ دقیقه به صحت اختصاص دارد؛ یعنی یک ساعت از ۱۶۸ ساعت هفته.  در رسانه‌های چاپی طی هفته حتی یک صفحه هم به موضوعات مرتبط با صحت تخصيص نمی‌یابد.

در سال ۲۰۱۶ برای نخستین بار یک کانال تلویزیونی مختص صحت ایجاد شد  که خبرنگاری حوزه صحت و پزشکی را در جامعه معرفی کرد. شعار این شبکه، «تحصیل- تحقیق- وقایه» بود. این شبکه ماهواره‌ای در سراسر افغانستان تحت نام «تلویزیون طبی» پخش می‌شد.

دلیل کاربرد واژه طب در افغانستان این است که طب بیشتر به مجموعه‌ی علوم، دانش و فنون مرتبط با تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌ها و مشکلات سلامت اشاره دارد.

عرصه طب شامل شناخت بیماری‌ها، تجزیه و تحلیل علل آن‌ها، تشخیص، درمان و مراقبت از بیماران است. این شاخه علم، تحقیقات، توسعه فناوری‌های طبی، پرورش نیروی انسانی متخصص و ارائه خدمات وقایه (نگهداری از بیماران) و تداوی (مداوای آنها) است.

اخلاق طبابت و اصول اخلاقی خبرنگاران معیار کار این کانال تلویزیونی بود. این کانال توانسته بود برنامه های متعددی را در تمام موضوعات صحت تولید و نشر نماید. برنامه های آن با خرافات طبی جامعه مبارزه کرد و یگانه رسانه‌ی  تابوشکن بود که درمورد عادت ماهوار(ماهیانه)، وقایه و تشخیص سرطان ثدیه (پستان)، مراقبت‌های دوران بارداری و موضوعات جنسی به تولید و پخش برنامه دست زد.

تجلیل از مناسبت‌های صحی جهانی و نشر پیام‌های کوتاه صحی از کارهای جذاب این رسانه بود. متاسفانه با حاکم شدن طالبان، یگانه تلویزیون طبی افغانستان به دلیل محدودیت های حاکمان مسدود شد.

تجارب نویسنده نشان می‌دهد که بخش صحت افغانستان با بیشترین چالش ها در عرصه روزنامه‌نگاری صحت مواجه است، که اینجا به چند مورد از آنها می‌پردازیم.

کمبود منابع علمی

 روزنامه نگاری علمی در افغانستان خیلی جوان است، ۵ دانشگاه دولتی و حدود ۵ دانشگاه خصوصی روزنامه نگاری را در سطح کارشناسی تدریس می‌نمایند. به دلیل کمبود منابع و کادرهای علمی، روزنامه نگاری در افغانستان فاقد نوآوری و راهبرد برای توسعه است. بخش صحت نیز دچار کمبود نیروی انسانی متخصص است. رشته تحصیلی طب درافغانستان خیلی محدود است و برای اکثر بیماری ها داکتر(پزشک) متخصص و پروتکل تداوی (درمان) وجود ندارد، و منابع معلوماتی بیشتر خارجی‌اند.

محدودیت منابع مالی

 رسانه‌های افغانستان بیشتر تجارتی اند و شماری هم وابسته به احزاب سیاسی  یا وابسته به کمک‌های خارجی می‌باشند و به روزنامه نگاری صحت بودجه اختصاص نمی‌دهند چون سودآور نیست و برای خبرنگاران کسب شهرت نمی‌کند.

پیچیدگی‌های اداری

مطابق قانون برای دسترسی به اطلاعات صحی در افغانستان، هر رسانه‌‌ای که بخواهد از شفاخانه ها (بیمارستان‌ها)، لابراتوارها (آزمایشگاه‌ها)، یا مراکزصحی (درمانی) گزارش تهیه نماید، باید یک نامه‌ رسمی به بخش نشرات وزارت صحت بفرستد تا بتواند اجازه ورود به نهادهای صحی را به‌دست بیاورد؛ کاری که ۳ تا ۷ روز طول می‌کشد. در صورت نداشتن اجازه نامه هیچ روزنامه نگاری حق صحبت کردن با داکتر و یا مریض را در محیط شفاخانه ندارد. مسؤولان کادر صحی هم محافظه کارانه برخورد می‌نمایند. بخش خصوصی صحت هم به دلیل نرخ‌های گزاف و ارائه خدمات غیر متعارف خود را از چشم رسانه ها پنهان می نمایند.

نبود رهنمود خبرنگاری

تاکنون وزارت صحت عامه افغانستان و نهادهای حامی خبرنگاران نتوانسته‌اند یک رهنمود برای خبرنگاران صحی تهیه کنند که مطابق آن حدود کاری و شیوه دسترسی خبرنگاران به معلومات صحی مشخص شود.

دیدگاه های بومی و سنتی

 بسیاری از مردم افغانستان روستایی‌اند و ممکن است از معلومات کافی برخوردار نباشند. کمتر به مراکز صحی مراجعه می‌نمایند، اغلب آنها نیز با خبرنگاران صحبت نمی‌کنند. در مورد بیماری‌ها دیدگاه‌های سنتی دارند و صحبت کردن درباره بیماری را شرم می‌پندارند و برخی از آنها حتی بیماری‌های شدید را با استفاده از روشهای بومی و طب سنتی تداوی می‌نمایند.

مسائل فرهنگی

 موضوع مهم دیگری که در این عرصه مطرح است، فرهنگ جامعه افغانی است. جنگ چندین ساله فرهنگ مردم را بسته نگهداشته است و همزمان، ترس از برچسب خوردن و طرد شدن از جامعه بسیار زیاد است. از این رو، بیشتر بیماران، به‌خصوص زنان، از گفتگو با خبرنگار ان صحی دوری می‌کنند و نمی‌خواهند نام و نشانی از آنها در رسانه ها منتشر  شود. بیماران زن که از روستاها می‌ایند با خود «همراه»  دارند و همین همراه است که با داکتر صحبت می‌کند و به نمایندگی ازبیمار، به پرسش‌های داکتر  پاسخ می‌دهد.

اکنون که طالبان بر افغانستان حاکمند، وضعیت رسانه‌ها در بخش صحت، آشفته و بحرانی است وانتشار رهنمود یا دستورالعملی از سوی  وزارت صحت عامه افغانستان برای خبرنگاران صحی لازم است.

خوب است که این دستور العمل وظایف هر دو طرف (خبرنگار و بیمار) را تبیین کند و حدود فعالیت خبرنگاران را وسعت ببخشد.  بدون شک ترویج و تطبیق روزنامه‌نگاری صحت، به همکاری همه طرف ‌های ذی‌نفع نیاز دارد و در وضعیت فعلی، همکاری نهادهای بین المللی نیز مورد نیاز است.

تصویر از باشگاه خبرنگاران جوان