روزنامه نگاری یکی از مشاغل پراسترس است و کسانی که به این حرفه اشتغال دارند باید دارای توانمندی های روانشناختی متمایزی برای کنترل احساسات، عواطف و هیجانات و همچنین مقابله با فشار روانی محیط کار و استرس مرتبط با حرفه خود باشند.
فشار روحی - روانی اصولا برای روزنامه نگاران، به ویژه روزنامه نگاران ایرانی ناشی از سه منبع عمده است:
فشار محیط کار: همه روزنامه نگاران به ویژه در بخش خبر با میزان متعارفی از فشار روحی رو در رو هستند. در برخی مواقع (با توجه به توانمندیهای روانشناختی فرد) وجود میزان متعارفی از این فشارها سبب افزایش پویایی درونی و گروهی و سرعت کار می شود، اما اگر در محیط کار به دلایل مختلف مثلا وقوع یک اتفاق غیرمنتظره فشار کار بر یک فرد یا یک گروه افزایش یابد یا اختلاف نظر با سردبیر یا مدیر مربوطه به مرحله غیرقابل تحملی برسد، یا محیط کار برای تمرکز یا انجام بهینه امور به لحاظ فیزیکی و روانی مناسب نباشد، میزان معمول فشار روحی به پریشانی روحی تبدیل می شود که ممکن است منجر به برون ریزی یا درون ریزی عاطفی شود. در برخی مواقع ممکن است کار به مرافعه و پرخاش بکشد و در مواقع دیگر منجر به بروز بیماری ها و علائم روانی- جسمانی دیگر از جمله بی اشتهایی، بی میلی جنسی یا حتی موارد وخیم تر نظیر اضطراب، افسردگی و یا ناراحتی های قلبی و غیره شود یا زمینه بروز و تشدید آنها را فراهم آورد.
فشار روانی مرتبط با متغیرهای اصلی حرفه: روزنامه نگار به عنوان کسی که با خبر، اطلاعات و تفسیر آن سر و کار دارد، به طور دائم در معرض انواع عوامل استرس زا قرار دارد. برخی از این عوامل به محتوای خبر مربوط می شود. مثلا خبرنگاری که در صحنه یک درگیری خونین خیابانی حاضر شده است، استرس فوق العاده ای را تحمل می کند. خبرنگار دیگری که در حال تهیه گزارشی از بازداشت روزنامه نگاران است و ممکن است برخی از نزدیک ترین دوستان و همکاران خود نیز بین آنها باشند نیز تحت فشار روانی است. روزنامه نگاری که در حال انجام یک گزارش تحقیقاتی است و می داند که انتشار این گزارش ممکن است سبب مخاطراتی برای وی شود یا بطور دائم تهدیدهایی از گروه ها یا افراد ناشناس دریافت می کند، فشار روحی شدیدی را تحمل می کنند که می تواند سلامت روانی و جسمانی او را به خطر بیندازد. (۱)
فشار روانی مرتبط با متغیرهای جانبی حرفه: امنیت اجتماعی و حرفه ای از متغیرهای جانبی حرفه روزنامه نگاری است. روزنامه نگار در جوامع عقب نگه داشته شده، استرس های مضاعفی را در رابطه با فقدان امنیت تجربه می کند زیرا جایگاه وی از نظر حقوقی در جامعه به درستی تببین نشده و برای کار روزمره خود با فشارها و مزاحمت های بسیاری روبرو است. او از سوی دیگر از امنیت شغلی لازم یا حمایت صنفی نیز برخوردار نیست تا در صورت بروز اختلاف با سردبیر یا مدیر مربوط بتواند از پشتیبانی حقوقی برخوردار باشد.
در تمام این موارد، روزنامه نگاران باید شرایطی را فراهم آورند تا بتوانند با استرس های پیش رو مقابله کنند. نادیده گرفتن کمیت، کیفیت و منابع استرس همیشه این خطر را دارد که فشار روانی تلنبار شده از جایی سرباز کند. (۲)
بنابراین شاید این توصیه های مقدماتی برای شناخت بهتر موضوع سودمند باشد:
- اگر توانایی کنترل برخود و مقابله با فشارهای روحی شدید کاری را ندارید باید از خیر این حرفه بگذرید و از محیط رسانه بیرون بیاید و به صورت مقاله نویس یا روزنامه نگار آزاد فعالیت کنید.
- باید منابع و عوامل ایجاد استرس در محیط کار خود را شناسایی کنید. برخی از منابع از ماهیت کار می آید مثلا ساعت قبل از بسته شدن صفحات در رسانه های مکتوب، اوقات پراسترسی هستند. برخی از این منابع از اشخاص می آیند. مثلا ممکن است سردبیر یا مدیر شما آدمی با زبان گزنده باشد یا یکی از همکاران با شوخی های نابجا شما را آزار دهد. سپس راه های مقابله با عوامل فشار روانی و کسب حمایت را جستجو کنید، مثلا هم صحبتی با یک همکار مهربان و مشوق در اوقات استراحت یا دوری گزیدن از زخم زبان های مدیر و جلب حس احترام وی.
- در برابر فشارهای کاری مختلف نقش فعال داشته باشید و نه منفعل. همواره بکوشید تا آنها را به کنترل درآورید و مانع از آن شوید که آنها شما را از پای در آورند. در میان گذاشتن مشکلات با افراد قابل اعتماد و مدیر مربوط یا یافتن تمهیداتی برای مقابله با فشار کاری (مثلا گوش دادن به موسیقی) در محیط کار می تواند نمونه ای از این شیوه های مقابله باشد.
- همواره در نظر داشته باشید که سایر همکاران نیز ممکن است با فشارهای کاری هم سطح شما یا حتی بیشتر رو به رو باشند. ممکن است آستانه تحمل افراد مختلف متفاوت باشد یا افراد دچار مسائل و مشکلات دیگری هم باشند. از این رو تلاش کنید تا محیط کار دارای کمترین میزان تنش و بیشترین میزان همنوایی و صمیمت باشد. ضمن آن که رقابت کاری یا انگیزه پیشرفت باید به سالم ترین شیوه ممکن بروز یابد.
- هیچ گاه از سطح، کمیت و کیفیت استرس غافل نشوید و از این که در مواقع ضروری آن را به همکاران، مدیر یا سردبیر خود اعلام کنید وحشت نداشته باشید. زیرا همواره پیش آگاهی نسبت به مشکل قریب الوقوع بهتر از آن است که بطور ناگهانی کار رسانه دچار وقفه شود. فرض کنید که شما مجری اخبار یک شبکه تلویزیونی هستید و نیم ساعت مانده به پخش اخبار احساس تشویش شدید با نشانه های سرگیجه، اختلال تمرکز، تنگی نفس، تپش قلب و برافروختگی می کنید. بهتر است قبل از آن که با همین حالت وارد استودیو شوید، بلافاصله موضوع را به سردبیر و یا مدیر مربوط اطلاع دهید تا آن که درست در لحظه شمارش معکوس که همه این حالات به اوج خود رسیده است، سراسیمه از استودیوی پخش خارج شوید. یا بدتر این که با همین وضعیت در برابر دوربین ظاهر شوید.
در بخش بعدی، راه های تن آرامی (ریلکسیشن) و مقابله مقابله عملی با فشارهای روحی را بررسی خواهیم کرد.
پانویس ها:
۱- سانسور یکی از انواع متغیرهایی است که روزنامه نگار با آن در کار روزانه خود مواجه است و سبب بروز فشار روانی بسیاری بر او می شود. فقدان امنیت روانی ناشی از وجود سانسور و بروز مخاطرات غیرمترقبه یکی از مسائلی است که تقریبا همه روزنامه نگاران ایرانی فارغ از نوع رسانه یا محیط کار با آن روبرو بوده اند.
۲- این موارد از عصبانیت و پرخاشگری آنی تا ازحال رفتن و ضعف و ناتوانی درست در سربزنگاه یعنی حاضر شدن در برابر دوربین برنامه زنده تا گرایش به استعمال شدید دخانیات و یا مصرف الکل، داروهای روانگردان، مواد مخدر و یا بروز بیماریهای روان تنی از سردردهای شدید گرفته تا ناراحتی های گوارشی و قلبی متغییر است و نگارنده در طول دوران کاری خود به ویژه در بخش های خبر تلویزیون بارها شاهد چنین مواردی بوده است. در یک مورد یک خانم مجری با سابقه درست قبل از به پایان رسیدن شمارش معکوس استودیو را ترک کرد و روی صندلی بیرون استودیو از حال رفت.
امید حبیبی نیا، کارشناس روانشناسی بالینی، فوق لیسانس پژوهش در علوم ارتباطات و فوق لیسانس مطالعات جهانی گرایش تحقیق در ارتباطات و رسانه ها است. او مقالات تحقیقی بسیاری رادر زمینه روانشناسی بالینی به مجامع علمی ارائه داده است. از جمله استرس و فیلم در سمپوزیوم ملی استرس (دانشگاه علوم پزشکی ایران 1372) ، فیلم درمانی (کنگره سراسری هنردرمانی بالینی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1380). تز پایان نامه لیسانس آقای حبیبی نیا با عنوان" فیلم درمانی" در بخش درمان های تازه در روانشناسی بالینی در کنگره بین المللی روانشناسی (کانادا، 1996) پذیرفته شد.