یکی از چالش‌های کلیدی برای تقریباً تمام رسانه‌هایی که در تبعید فعالیت می‌کنند، ایجاد و حفظ شبکه‌ای از گزارش‌گران در کشور مبدأ است. داشتن خبرنگاران مورد اعتماد در محل، که در عین محتاط بودن، کارایی داشته باشند، برای به دست آوردن تصویری معتبر از آنچه داخل کشور می‌گذرد، یک نیاز است.
هرچند این موضوع برای اتاق‌های خبری ترکیبی (دفاتر تحریریه‌ای که به گونه نیمه‌رسمی و رسمی در داخل کشور خود، بدون مواجهه با خطرهای شدید روزانه کار می‌کنند) صحت دارد، برای اتاق‌های خبری که کاملاً بیرون از کشور هستند، بیشتر صدق می‌کند. متاسفانه تعداد کشورهایی که خبرنگاری مستقل در آنها غیرقانونی است در حال افزایش است که ایران، افغانستان، روسیه سفید (بلاروس) و روسیه برخی از آنها هستند. ما در Meduza (مدوزا)، بزرگترین رسانه مستقل روسی‌زبان، در ایجاد شبکه‌ای از خبرنگاران در داخل و خارج از روسیه، یک دهه تجربه داریم.
آنچه را طی این مدت آموخته‌ایم در ادامه این مطلب برای شما بازگو می‌کنیم.
درباره Meduza (مدوزا)
ما Meduza را در سال ۲۰۱۴ در شهر ریگا، پایتخت لتونی، در پی ضمیمه شدن شبه‌جزیره کریمه به روسیه، افزایش فشار روسیه بر رسانه‌های مستقل و آغاز جنگ در منطقه دونباس اوکراین تاسیس کردیم. ما نخستین رسانه بزرگ روسی بودیم که بیرون از این کشور آغاز به کار کردیم؛ یک دهه قبل از آن که تمام رسانه‌های مستقل روسی، کشور را ترک کنند. علاوه بر دفتر مرکزی ما در لتونی، از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲ یک دفتر تحریریه در مسکو داشتیم. برخی از گزارش‌گران ما حتی از وزارت خارجه روسیه مجوز دریافت کرده بودند (که در واقع با آنها در کشور خودشان به عنوان خبرنگاران خارجی رفتار می‌کرد، ولی به ما امکان داد که در شرایط نسبتاً امنی فعالیت کنیم.)
در سال ۲۰۲۲ با آغاز تهاجم تمام‌عیار به اوکراین و سانسور کامل رسانه‌ها در روسیه، مجبور شدیم تمام کارمندان خود را به خارج از کشور انتقال دهیم. سال بعد، Meduza یک «سازمان نامطلوب» اعلام شد. امروز، هر گونه تعامل با Meduza جرم پنداشته می‌شود. کمک مالی و یا مصاحبه با خبرنگاران ما جرم است و شهروندان در پی مصاحبه با ما ممکن است حکم حبس چهار ساله یا بیشتر حبس بگیرند.
از لحظه‌ای که کارمندان تحریریه ما مجبور شدند روسیه را ترک کنند تا امروز، در حال ساخت شبکه‌ای از خبرنگاران آزاد در داخل کشور بوده‌ایم که اطلاعات بسیار مهمی را درباره رویدادهای روسیه به مدیران تحریریه ما می‌رسانند. آنها هر روز با خطرهای واقعی مواجهند؛ مدیران تحریریه ما در بیشتر از یک مورد مجبور شده‌اند به این خبرنگاران آزاد کمک کنند که فوراً از کشور خارج شوند. ما در Meduza، کار با این شرایط را، «خبرنگاری ناممکن» می‌خوانیم.
خبرنگارانی را که به کار با یک سازمان غیرقانونی ادامه می‌دهند «خبرنگاران چریک» می‌نامیم. با توجه به خطرات فراراه این خبرنگاران، دشوار است که علناً درباره مکانیزم‌های خاص کار آنها و پروتکل‌هایی که این خبرنگاران و سردبیران آنها اتخاذ می‌کنند صحبت کنیم. با این حال، توصیه‌هایی که در پی می‌آیند، می‌توانند برای کسانی که مجبورند اکنون یا در آینده، شبکه مشابهی بسازند، مفید باشند:
تعیین قواعد کار
دفاتر تحریریه در تبعید باید در کشور مبدأ، منابع معتمدی داشته باشند؛ نمی‌توان تنها از راه نظارت بیرونی، خبرنگاری با کیفیت انجام داد. گرچه در سال‌های اخیر، فن‌آوری هم در بخش جمع‌آوری اطلاعات (مثلاً از طریق اطلاعات منبع آزاد (OSINT) و در رساندن و دسترسی به محتوا (از طریق وی‌پی‌ان‌ها و روش‌های دیگری که می‌تواند محدودیت بر وبسایت‌ها را دور بزند) پیشرفت چشم‌گیری داشته است، این پیشرفت‌ها نمی‌توانند جایگزین گزارش‌گری از محل باشد.
گزارش‌گری از داخل کشور نیازمند ایجاد قواعد عملیاتی سخت‌گیرانه‌ای است که نحوه تعامل خبرنگاران با منابع، ویراستاران و یک‌دیگر را تعیین کند. بسیار مهم است که این قواعد، قوانین محلی را در نظر بگیرند: قواعد فعالیت باید از سوی وکلای رسانه‌ای که از قوانین محلی اطلاع داشته باشند، بررسی شوند.
خبرنگاران شما باید رسماً تمایل خود را برای کار بر اساس سیاست‌های شما اعلام کنند و باید آگاه باشند که هرگونه تخطی از این قواعد می‌تواند باعث شود رسانه شما تصمیم به قطع همکاری با آنها بگیرد. موضوع مهم این است که قوانین عملیاتی، باید شرایطی را که می‌تواند باعث آشکار شدن رابطه خبرنگاران آزاد با سازمان در تبعید شود کاهش دهد و در حال ایده‌آل، آن را کاملاً از بین ببرد. از همین رو، تطبیق رویه‌ها و استفاده از فن‌آوری که بتواند به ناشناس ماندن خبرنگاران کمک کند، حیاتی است.
در این زمینه، میان‌بری وجود ندارد: برای استفاده از سیم‌کارت، رسانه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و حساب‌های ایی‌میل باید قواعدی تدوین کنید. برای ایجاد رویه‌های امنیتی، با متخصصان فنی مشورت کنید. اگر رسانه شما بخش فن‌آوری اطلاعات ندارد، بکوشید از طریق سازمان‌های بین‌المللی و رسانه‌های دیگر، متخصصان این بخش را بیابید.
مسأله پرداخت حقوق خبرنگارانی که داخل کشور کار می‌کنند و انتقال امکانات خبرنگاری به آنها، چالش‌های دیگری هستند. متاسفانه بسیاری از کارها می‌توانند بسیار خطرناک باشند -- و غفلت در این زمینه می‌تواند امنیت خبرنگاران را به خطر بیندازد. این به سازمان شما بستگی دارد که رویه‌های دقیقی ایجاد کند که به شما از لحاظ مالی و سازمانی امکان بدهد از شبکه خبررسانی خود حمایت کنید. بر این رویه‌ها مرتب نظارت داشته باشید تا از تطابق آنها با شرایط کشور، اطمینان حاصل کنید.
حفظ کیفیت بالای خبرنگاری
خبرنگاری چریکی، نیازمند افراد حرفه‌ای خونسرد و هوشیاری است که به بالاترین استانداردهای خبرنگاری متعهد باشند. اتاق‌های خبری که با خبرنگاران چریکی کار می‌کنند باید با جدیت تلاش کنند که استانداردهای خود را حفظ کنند.
اتاق‌های خبر باید بر اساس فهرستی از اولویت‌ها عمل کنند و ابزارهایی داشته باشند که آنها را قادر بسازد گزارش‌های خبرنگاران خود را به طور مستقل، تایید کنند. برای مثال، ویراستاران باید به مواد حمایتی خبرنگاران (که از راه‌های امن رد و بدل می‌شوند) دسترسی داشته باشند. درباره هرگونه فعالیت در کشور باید به دقت با یک سردبیر صحبت شود، هویت هر شخص، تخصص وی، رابطه او با مقامات کشور و ارتباط او با گزارش هم باید مورد بحث قرار بگیرد. مسئولان تحریریه باید کسانی را که با آنها کار می‌کنند با دقت انتخاب کنند و برای غربال‌گری خبرنگاران بالقوه، طرحی داشته باشند. به طور مثال، اتاق‌های خبری می‌توانند استقلال خبرنگاران از مقامات را با گفتگو با دوستان مشترک و بررسی فعالیت‌های آنها در رسانه‌های اجتماعی، تایید کنند. نکات ظریفی در این کار نهفته است. یک استخدام اشتباه می‌تواند تمام شبکه خبرنگاران آزاد را ویران کند و به اعتبار نشریه، صدمه بزند. تنها یک خبرنگار که به اشتباه استخدام‌شده و با مقامات همکاری می‌کند و یا رفتار بی‌پروایانه دارد، می‌تواند تمام شبکه را با خطر مواجه کند.
ملاحظات تحریریه
کار با خبرنگاران در داخل کشور نیازمند تمرکز پیوسته از سوی تمام اتاق خبری است. وقتی خبرنگاران برای مدتی طولانی در یک محیط خطرناک کار می‌کنند، ممکن است شدت خطرهای احتمالی را کمتر از آنچه هست در نظر بگیرند.
مردم به هر چیزی عادت می‌کنند و درست همان زمانی که احساس راحتی می‌کنند با بیشترین خطر مواجه می‌شوند. اتاق‌های خبر باید قواعدی را که برای خبرنگاران تعیین کرده‌اند به طور منظم بررسی و ارزیابی کنند تا تغییر در قوانین و شیوه رفتار نیروهای امنیتی در نظر گرفته شود.
سردبیرانی که با خبرنگاران آزاد کار می‌کنند هم پیوسته باید آموزش ببینند. به علاوه، آنها باید برای حل مشکلات فوق‌العاده پیچیده هم آماده باشند. گزارش‌گری در کشور مثل روسیه، یعنی جایی که شاید تنها بتوانید منابع ناشناس را در گزارش خود بگنجانید، ممکن است مشکلات دیگری را به وجود آورد که لزوماً در آموزش سنتی خبرنگاری به آنها پرداخته نمی‌شود.
برای ساختن قواعد برای خبرنگاران داخل کشور، شاید مراجعه به تجربیات فعالان اجتماعی، سیاسی، سازمان‌های حقوق بشری و جنبش‌های مخالف که در منطقه فعالیت می‌کنند مفید باشد. آنها معمولاً به همان خبرنگاران آزاد اتکاء دارند.
هماهنگی بین سازمان‌ها مهم است: اگر پروتکل‌های دفاتر تحریریه با هم فرق جدی داشته باشند، خطراتِ مقابل خبرنگاران چندین برابر افزایش می‌یابد. در پایان این که هر دفتر تحریریه‌ای که تصمیم می‌گیرد چنین شبکه‌ای بسازد، باید از نظر لژستیک و مالی، آماده باشد خبرنگاری را که در خطر است از کشور خارج کند و در تبعید از او حمایت کند. شاید به ارائه کمک روانی هم نیاز باشد.
اساسی‌ترین توصیه در این زمینه، این است: اگر یک مشکل جدی امنیتی به وجود آید، باید کار خبرنگارانتان را فوراً متوقف کنید و آنها را از کشور خارج کنید. اگر رسانه شما در تبعید است و می‌خواهد شبکه‌ای از خبرنگاران آزاد در داخل کشور بسازد و به مشاوره نیاز دارد، یا اندیشه‌ای در این باره دارید که می‌خواهید با ما مطرح کنید، می‌تواند از راه این ایی‌میل با همکاران من تماس بگیرید: info@exiled.media.
Ivan Kolpakov ایوان کولپاکوف، سردبیر Meduza (مدوزا) و یکی از بنیان‌گذاران آن است. مدوزا بزرگترین نشریه مستقل روسی است. این نشریه در تبعید است و از شهر ریگا در لتونی فعالیت می‌کند.