سانسور معمولاً برای همه خبرنگاران کلمه‌ای شناخته شده است، زیرا یا خود آن را تجربه کرده‌اند و یا در مورد استفاده از آن علیه کار خبرنگاران دیگر در کشور خود یا کشورهای دیگر شنیده‌اند.
سانسور که در حرفه خبرنگاری، جلوگیری از انتشار قسمتی از یا همه یک مطلب یا گزارش است و معمولاً از سوی دولت‌ها انجام می‌شود، سابقه‌ای طولانی دارد.
در زمان حاضر در جهان سانسور به دو شیوه سنتی و مدرن (در فضای مجازی) انجام می‌شود.
اندازه و شیوه سانسور در هر کشور بر اساس میزان استبداد در آن کشور متفاوت است.
در جایی مثل کره شمالی، تمام رسانه‌ها در اختیار دولت هستند و هیچ خبرنگار و رسانه‌ای نمی‌تواند چیزی بر خلاف میل حکومت منتشر کند. اما در کشورهایی مثل ترکیه و یا روسیه، رسانه‌های آزاد وجود دارند، ولی اگر خبرنگاری مطلبی در انتقاد از حکومت منتشر کند، از سوی نهادهای دولتی مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد و حتی بازداشت و محاکمه می‌شود.
در قسمت اول این مطلب به روش‌های سنتی سانسور و راه‌های مقابله با آنها می‌پردازیم.
روش‌های حکومت‌ها برای سانسور رسانه‌ها در کشورهای مختلف
در ونزوئلا: حکومت با کمک دستگاه قضایی، خبرنگاران را زیر فشار می‌گیرد. مثلاً در برابر خبرنگاران و گزارش‌های آنها شکایت طرح می‌شود. یک راه دیگر دولت ونزوئلا، خرید شرکت‌های رسانه‌ای از سوی خود دولت یا افراد نزدیک به دولت است. حتی تلفن خبرنگاران شنود می‌شود و محتوای تماس‌ها و یا اطلاعات حساس آنها در تلویزیون دولتی منتشر می‌شود تا در دادگاه بر ضد آنها استفاده شود.
در مجارستان: حکومت قدرت جمع‌آوری انبوه اطلاعات را در مورد خبرنگاران دارد. حکومت با وضع مالیات، جریمه و لغو مجوز فعالیت، بر رسانه‌های منتقد فشار می‌آورد. قراردادهای اعلانات هم به رسانه‌های حامی دولت واگذار می‌شوند.
در پاکستان: حکومت از لغو یا تعلیق مجوز فعالیت رسانه‌ها برای تحت فشار قرار دادن آنها استفاده می‌کند. طرح شکایت بر علیه رسانه‌ها هم پیشینه دارد.
در ترکیه: حکومت در بستن رسانه‌های منتقد دست بالایی دارد و هر رسانه‌ای که محتوای مخالف یا انتقادی داشته باشد با خطر بسته شدن روبروست. قانون تازه مبارزه با اطلاعات نادرست ترکیه نیز اختیارات دولت را بسیار بیشتر می‌سازد که با انتقادهای جهانی همراه شده است.
در روسیه: سانسور رسانه‌ها شدید است. حکومت بر سرمایه‌گذاری خارجی در مورد رسانه‌ها محدودیت وضع کرده و به گونه‌ای تمام مواردی که در کشورهایی که پیشتر از آنها یاد کردیم، وجود دارد، در روسیه تلفیق شده‌اند. اخراج کارمندان رسانه‌های خارجی نیز از شیوه‌‌های معمول دولت است.
در چین: تمام رسانه‌ها دولتی هستند، اما اخراج کارمندان رسانه‌های خارجی، مجازات خبرنگاران منتقد، و تعطیلی وبسایت‌های خبری خارجی معمول است. از بیش از سه میلیارد کاربر اینترنت در جهان بیش از ۲۰ درصد در چین زندگی می‌کنند، یعنی این کشور بیشترین تعداد کاربران اینترنت را در جهان دارد، اما سختگیرانه‌ترین قوانین سانسور را هم دارد. بیشتر وبسایت‌های خبری خارجی مسدود هستند و تنها با وی پی ان می‌توان به آنها دسترسی یافت.
در ایران: رسانه‌های منتقد حکومت تعطیل می‌شوند، مجوز آنها لغو می‌شود، و خبرنگاران مورد پی‌گرد قرار می‌گیرند و زندانی می‌شوند.
چند روش برای عبور از سانسور سنتی
این روش‌ها در برخی از کشورهایی که به آنها اشاره کردیم، تجربه شده‌اند. اما خبرنگاران در کشورهای مستبد و یا جاهایی که آزادی رسانه‌ها در آنها محدود است، می‌توانند با توجه به شرایط امنیتی، حساسیت‌ها و شاخص‌های دیگر از این روش‌ها استفاده کنند و یا از آنها صرفنظر کنند.
چون در کار خبرنگاری یک اصل این است که هیچ خبری از جان خبرنگار ارزش بیشتر ندارد، خود خبرنگاران باید با توجه به شرایط در این باره تصمیم بگیرند و هیچ‌گاه بیش از اندازه خطر نکنند.
۱- پنهان کردن اطلاعات حساس در لابلای گزارش
خبرنگاران می‌توانند اطلاعات حساس را به شیوه‌ای انتقال دهند که حساس نباشد. این شاید کار آسانی نباشد، اما در اغلب موارد، مفید است. مثلاً جمله‌بندی را طوری تغییر دهید که حساس نباشد و یا مثلاً اطلاعات حساس و مهم را در بین یا در پایان مقاله یا گزارش جای بگنجانید.
از این روش در مالزی و سنگاپور استفاده می‌کنند. یعنی حتماً نباید اطلاعات مهم و حساس در عنوان یا در ابتدای گزارش باشد. خلاقیت همیشه بخشی از خبرنگاری است و در زمان سانسور یا سرکوب رسانه‌ها می‌تواند نجات‌بخش باشد. حتی ممکن است یک گزارش زاویه دولتی داشته باشد، اما اطلاعات حساس و مهم در آن پنهان شده باشند که حساسیت سانسورکنندگان را برنیانگیزد.
۲- طرح سؤال‌های مهم در کنفرانس‌های خبری
یکی از راه‌های علنی ساختن انتقاد یا اطلاعات از سوی خبرنگاران، سؤال کردن از مقامات در کنفرانس‌های خبری است. اگر کنفرانس پخش زنده داشته باشد، مخاطبان حداقل پرسش را می‌شنوند. شاید بعداً در مورد همان سؤال در فضای مجازی بحث شود و از شدت سانسور کاسته شود.
حتی در کشورهای دموکراتیک هم معمول است که مقام‌ها به پرسش‌های مهم و دشوار پاسخ ندهند. در کشورهای مستبد این مشکل بزرگتر است. اما حتی اگر پرسش پاسخ داده نشود، باعث برانگیختن افکار مردم و خبرنگاران دیگر می‌شود و در کل بحثی در مورد آن شکل می‌گیرد. اگر سؤال در مورد رویدادی باشد که مقام‌ها پنهان کرده‌اند، سؤال کردن در ملاء عام شاید بتواند از شدت واکنش مقام‌ها بکاهد. اما این کار هم در تمام کشورها امکان‌پذیر نیست. مثلاً در ونزوئلا اگر خبرنگاری سؤال‌های حساس مطرح کند، دیگر به کنفرانس‌های خبری دعوت نمی‌شود و اگر دعوت شود هم اجازه سؤال کردن نمی‌یابد. بنابراین تأکید می‌کنم که خبرنگاران باید بر اساس شرایط تصمیم بگیرند.
۳- نشر اطلاعات حساس در رسانه‌های غیرسیاسی
یکی از راه‌های دور زدن سانسور، انتشار اطلاعات حساس در رسانه‌های غیرسیاسی است. مثلاً اگر در نشریات حوزه تجارت یک مصاحبه سیاسی یا مصاحبه تجاری با زاویه‌های سیاسی منتشر شود، شاید زیاد حساسیت‌برانگیز نباشد. شاید ابتدا مخاطبان کمتری داشته باشد، اما حساسیت کسانی که می‌خواهند سانسور کنند هم نسبت به آن کمتر خواهد بود. حداقل شاید واکنش مخالفان بسیار شدید نباشد.
۴- فعال کردن رسانه‌ها در بیرون از کشور
یکی از روش‌هایی است که از سال‌ها پیش به این سو، از سوی خبرنگاران و فعالان کشورهای مستبد استفاده می‌شود.
مزایا و کاستی‌های این کار تا اندازه زیادی روشن است. مهمترین مزیت، آزادی فعالیت است و بزرگترین چالش، محدودیت در دسترسی به اخبار در داخل کشور و یا به خطر افتادن جان کارکنان رسانه‌ای داخل کشور است.
۵- همکاری با رسانه‌های دیگر در داخل و خارج از کشور
یکی از روش‌های دور زدن سانسور که در برخی از کشورها از جمله روسیه و ونزوئلا از آن استفاده می‌شود، فرستادن گزارش یا اطلاعات به رسانه‌های دیگر است. در داخل کشور می‌توان اطلاعات یا گزارش را برای رسانه‌ای فرستاد که احتمال سانسور شدن آن کم است و یا ظرفیت ریسک‌پذیری آن بیشتر است. همچنین می‌توان گزارش را برای یک رسانه خارجی فرستاد تا بعد، رسانه داخلی همان گزارش را به نقل از رسانه خارجی منتشر کند.
اگر گزارش برای رسانه‌های داخلی فرستاده شود، حتماً نباید رسانه بزرگ و قدرتمندتری از رسانه شما باشد. گاهی انتشار یک گزارش از سوی یک رسانه کوچک که مقامات فکر می‌کنند مخاطبان زیادی ندارد، حساسیت‌برانگیز نمی‌شود.
۶- پیدا کردن راه‌های خلاقانه
خلاقیت و استعداد گاهی در فضاهای تاریک و تنگ شکوفا می‌شود. کشورهای مستبد هم با وجود مشکلاتی که به وجود می‌آورند، خلاقیت‌ها را هم شکوفا می‌سازند. در برخی از کشورها که دولت رسانه‌های آنلاین را هم به شدت سانسور می‌کند، دسترسی به وبسایت‌ها و اپلیکیشن‌های ارائه دهنده موسیقی آزاد است. به همین خاطر در سال ۲۰۱۸، سازمان گزارشگران بدون مرز آلمان پروژه‌ای به نام «The Uncensored Playlist» را آغاز کرد که در آن پنج خبرنگار از کشورهای بسیار مستبد از جمله چین، تایلند، ازبکستان، مصر و ویتنام، ۱۰ مقاله را در قالب موسیقی و از طریق وبسایت‌های پخش موسیقی مثل Spotify و Apple Music منتشر کردند.
تصویر از آنسپلش، عکاس: michael-dziedzic.
Leia mais artigos de
