ممکن است پاسخ به این سوال که «معیار گزینش و پردازش خبر برای یک شبکه تلویزیونی چیست؟» بدیهی به نظر برسد، پاسخ سرراست آن است که هر آنچه براساس ارزش های خبری اولویت بندی شده را می توان پوشش داد. (1)
اما این یک پاسخ کلی است که در عمل برای یک روزنامه نگار تلویزیونی کارآیی چندانی ندارد. فرض کنید شما تهیه کننده یا سردبیر یک بخش خبری تلویزیون هستید که زمان برنامه شما حدود پانزده دقیقه است، در این صورت لابد گذشته از ارزش های خبری عوامل دیگری چون سیاست رسانه، دروازه بانی خبر، مخاطب شناسی و مهمتر از همه امکانات و شرایط روز را در نظر می گیرد.
معمولا هر روزنامه نگار تلویزیونی در برخورد با هر خبری قبل از تصمیم به کار روی آن این مشخصه ها را چک می کند:
- مرتبط بودن: رئیس جمهور ایران از روزنامه نگاران خواست دست از اعتصاب بکشند
- اهمیت: احتمال برخورد یک شهاب سنگی با منطقه ای در حوالی قم در ساعات آینده
- تراژیک بودن: در انفجار یک بمب در مدرسه ای در کابل پنجاه کودک افغان زخمی شدند
- غیرمعمول بودن: دریافت پیام دوستی از موجودات غیر زمینی
- آخرین بودن: آخرین موشک مسلح به کلاهک هسته ای در جهان نابود شد
- گران ترین بودن: میزتحریر کارل مارکس به مبلغ پانصد هزار پوند به فروش رفت و درآمد حاصل صرف اسکان کودکان آواره جنگ داخلی چاد شد
- فوری یا قریب الوقوع بودن: انقلابیون در تهران در شرف تصرف رادیو تلویزیون دولتی هستند
- جالب بودن: یک روزنامه نگار توسط یک مقام رسمی در یک جلسه اداری گاز گرفته شد
- چالش برانگیز: ازدواج همجنس گرایان در ایران آزاد اعلام شد
- نخستین بودن: ایران اولین شامپانزه را به فضا می فرستد
- بزرگ ترین بودن: بزرگترین فستیوال رقص خیابانی با شرکت هفتصد گروه از سراسر جهان در اصفهان افتتاح شد
- مضحک یا طنزآمیز بودن: رئیس جمهور با ارسال نامه ای از اوباما دعوت به صرف آبگوشت بزباش و بحث در باره مسائل جهانی در تهران کرد.
اما در ابتدا ببینم منابع اصلی خبر در تلویزیون یا رسانه کدام ها هستند؟
- خبرنگاران: خبرنگاران هر رسانه ای نخستین و مهمترین منبع آن برای تولید و انتشار اخبار دست اول و اختصاصی آن هستند.
- سایر روزنامه نگاران: سایر روزنامه نگاران حاضر در صحنه به ویژه افرادی که بصورت آزاد با رسانه همکاری دارند دومین منبع برای دستیابی به اخبار هستند.
- شخصیت ها: شخصیت های سیاسی یا دنیای سرگرمی یکی از منابع خبرسازی هستند که در اغلب مواقع رسانه ها اخبار آنها را پوشش می دهند.
- روابط عمومی ها، کنفرانس های خبری و اطلاعیه های مطبوعاتی: اخبار مربوط به زمان بندی ملاقات ها، کنفرانس ها، بیانیه های مطبوعاتی و غیره که می تواند برای خبرنگاران تلویزیون به عنوان اخباری که در حال یا آینده باید روی آنها کار کند در نظر گرفته شود.
- منابع مورد اعتماد: منابعی هستند که معمولا روزنامه نگاران یا رسانه برای خود به عنوان منابع مورد اعتماد شناسایی کرده که ممکن است نماینده سابق مجلس یا سیاستمداران قدیمی باشند.
- خبرگزاریها: خبرگزاریهای معتبر و خبرگزاریهای داخلی یکی از منابع اولیه خبر برای تلویزیون محسوب می شوند.
- مانیتورینگ: مانیتور کردن برنامه های خبری تلویزیونی یا رادیویی دیگر یکی دیگر از منابع خبری تلویزیون محسوب می شوند.
- گروه های فشار و مخالفان: مخالفان، اپوزیسیون و گروه های فشار در هر جامعه ای یکی از منابع اصلی خبرسازی محسوب می شوند.
- اینترنت و شایعات: اخبار و شایعات منتشر شده در اینترنت نیز می توانند منابعی برای بررسیهای بیشتر توسط روزنامه نگار تلویزیون به حساب آیند.
- سایر رسانه ها: روزنامه ها، شبکه های رادیویی و تلویزیونی از منابع دیگر دریافت خبر محسوب می شوند.
در هر رسانه و شبکه تلویزیونی یک یا چند نفر بطور دائمی مسئول چک کردن اخبار و اعلام اخبار مهم یا فوری به سردبیر هستند اما پیش از آن که تصمیم نهایی برای کار کردن روی خبری صورت بگیرد، معمولا چنین سوالاتی پیش می آیند:
- آیا برای این خبر می توان یک گزارش (یا پکیج خبری) اختصاصی تهیه کرد؟
مثال: شما خبری در باره اختلاف میان مجلس و رئیس جمهور در باره قانون مطبوعات دریافت می کنید، باید از خود بپرسید که به چه مواد، اطلاعات و اشخاصی برای پرورش این خبر دسترسی دارید؟
- آیا خبر دارای تصاویر مرتبط و قابل توجه است؟
مثال: شما خبری در باره آزمایش موشکی ایران در جنوب کشور دریافت می کنید، باید از خود بپرسید آیا سیمای ج. ا تصاویری از این آزمایش پخش می کند؟ آیا می توان به تصاویر آرشیوی دیگری دست یافت؟
- آیا برای این خبر می توان مواد دیگری برای پرورش یافت؟
مثال: شما خبری در باره تظاهرات در جنوب شهر تهران در اعتراض به گرانی دریافت می کنید، باید از خود بپرسید با چه کسانی در این باره می توان مصاحبه کرد؟ آیا شاهدان عینی در دست هستند؟ آیا ویدئویی در دسترس است؟ آیا خبرگزاریها و منابع خبری دیگری هم به این خبر پرداخته اند؟
- آیا می توان از زاویه ای تازه و با رعایت بی طرفی به خبر نگریست؟
مثال: شما خبری در باره اعلام دادخواست گروهی از خانوادگان قربانیان کشتار زندانیان سیاسی در دهه هشتاد علیه دولتمردان وقت جمهوری اسلامی دریافت می کنید، باید از خود بپرسید که چه منابعی برای ارائه دیدگاهی تازه نسبت به این واقعه تاریخی یا سابقه دادخواهی در مجامع حقوقی بین المللی وجود دارد؟ با چه کسانی می توان مصاحبه کرد؟ آیا می توان با نخست وزیر و عضو شورایعالی قضایی وقت در دهه هشتاد مصاحبه کرد؟ آیا می توان با خانواده های چند تن از این افراد مصاحبه کرد؟ آیا می توان با یک حقوق دان مصاحبه کرد؟ چگونه می توان بین این مواد تعادل و بالانس ایجاد کرد؟
در اغلب مواقع به این سوالات در جلسه تحریریه یا جلسه اضطراری توجیهی (با یک یا چند خبرنگار) پاسخ داده می شود. در همین جلسه است که خبرنگاران همچنین باید پاسخ روشنی در باره این موارد دریافت کنند:
- گزارش دقیقا باید حاوی چه مشخصه هایی باشد؟
- زمان ارائه آن چه وقتی باشد؟
- طول زمانی گزارش چه مقدار باشد؟
پس از آن معمولا خبرنگار به جستجو و تحقیق در باره موضوع می پردازد اما وی می داند که برای این کار تنها مدت کوتاهی فرصت دارد بنابراین باید:
- مطمئن شود که روش تحقیق مناسبی برگزیده است، روزنامه نگار باید روش تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی را بداند، به همین دلیل است که معمولا به دانشجویان روزنامه نگاری و ارتباطات درسهایی در باره روش تحقیق و انواع آن آموزش داده می شود. (2)
- مطمئن شود که از منابع مناسبی استفاده کرده است، این منابع باید دارای اعتبار و دست اول باشند و به موضوع تحقیق مرتبط باشند. (3)
- مطمئن شود که تمام زوایا و جوانب موضوع را درک کرده و می تواند با سوالات و زاویه جدیدی به سراغ موضوع برود.
- مطمئن شود که روایت های متفاوت از موضوع می توانند بخش هایی از پازل برای رسیدن به چندجانبه نگری باشند.
- مطمئن شود که به سراغ بهترین منابع موجود برای تهیه گزارش خبری رفته است.
در مرحله بعدی است که خبرنگار باید تصمیم بگیرد که آیا بهتر است گزارش رو به دوربین ارائه دهد یا پشت دوربین (Voice Over)، گزارش رو به دوربین معمولا در مواردی ضرورت می یابد که:
- گزارش از سر صحنه باشد، مثلا: تظاهرات علیه حکم اعدام
- موضوع گزارش ربطی به لوکشین مرتبط باشد، مثلا: سالگرد افتتاح اولین ایستگاه رادیویی
- موضوع دارای اهمیت بسیاری باشد، مثلا: وقوع درگیری نظامی گسترده در مرز لبنان و اسرائیل
- موضوع دارای جذابیت بسیار یا تحرک درونی باشد، مثلا: بازتاب اطلاع رسانی شهروند- خبرنگاران و پوشش آنها توسط رسانه ها (4)
- واقعه در صحنه مورد نظر در حال وقوع باشد، مثلا: گزارشی از جلسه شورای امنیت که در حال رای گیری برای صدور قطعنامه تازه ای است.
و گزارش پشت دوربین:
- فرصت کافی برای گزارش رو به دوربین وجود ندارد.
- بهانه ای برای حضور گزارشگر در برابر دوربین وجود ندارد.
- یک خبر فوری در حال وقوع است و امکان گزارش زنده وجود ندارد.
- مواد کافی برای تصویرسازی یا زنده کردن آن وجود دارد.
- صدای گزارشگر می تواند نقش راوی داستان را بازی کند.
طبعا در هر گزارش تلویزیونی باید معیارهایی چون:
- تصویری بودن
- جذاب بودن
- ایجاز
- شفافیت و سادگی
- عینی گرایی
رعایت شده باشد. اما بهر روی خلاقیت و پویایی روزنامه نگار است که در شیوه ارائه گزارش نقش اصلی را ایفاء می کند، می توان با اتکاء به اصول روزنامه نگاری گزارشی ملال آور در باره گران شدن نان تهیه کرد و می توان هم با اتکاء به همان اصول گزارشی خلاقه و جذاب در باره همین موضوع تهیه کرد که بیننده تلویزیون حتی برای بار دوم و سوم نیز مشتاق تماشای آن باشد. (5)
کار روزنامه نگار تلویزیون درست مانند یک داستان نویس داستانهای کوتاه است که باید در کوتاه ترین زمان ممکن یک داستان سرراست و جذاب تحویل مخاطب بدهد و این کار را چنان با مهارت، خلاقیت، ذوق، شوخ طبعی و شیوایی انجام بدهد که مخاطب هر روز مشتاق تماشای داستان های کوتاه او باشد.
پانویس ها:
1- در اغلب مواقع سردبیر بخش خبری تناسبی از انواع اخبار را در پکیج خود در نظر می گیرد وی ممکن است حتی با پخش یک «نرم خبر» در انتهای اخبار به اصطلاح زهر اخبار بد را بگیرد.
2- در اغلب رسانه های فارسی زبان در داخل و خارج از کشور اولویتی در استفاده از فارغ الحتصیلان رشته های روزنامه نگاری یا ارتباطات وجود ندارد، این امر نشانگر آن است که مدیران این رسانه ها اصولا تفاوتی بین یک فارغ التحصیل روزنامه نگاری یا ارتباطات با مثلا یک فارغ التحصیل کشاورزی نمی بینند یا اگر بدبیانه نگاه کنیم در پی جذب «کارمند» به جای روزنامه نگار هستند.
3- در یک مورد به خبرنگار که به تازگی در یک رسانه جدید مشغول به کار شده بود نوشتم که خبری که در باره سابقه استفاده از سرود آفتابکاران نوشته صحیح نیست زیرا در دهه سی خورشیدی سازمانی به نام چریکهای فدایی خلق وجود نداشت که لاجرم چنین سرودی وجود داشته باشد ضمن این که این سرود مربوط به واقعه موسوم به «قیام سیاهکل» است و در اواسط دهه پنجاه سروده شده است، خبرنگار مذکور متکبرانه پاسخ داد که این نوشته که در سایت آن رسانه منتشر شده و در تلویزیون ش نیز پخش شده بود ناشی از «تحقیقات» وی بوده است.
4- در واقع در اینجا گزارشگر در نقش راوی و واسطه برای نقل داستانی که جنبه های مختلف دارد ظاهر می شود.
5- گزارشگر تلویزیونی باید بداند که صدا و تصویرش برای مخاطب تلویزیون آشناسازی می شود از این رو باید دائم در حال تحکیم این پیوند بین خود و مخاطب از طریق ارائه گزارشهای جذاب تر، پرتحرک تر و خوب پرورش یافته تر باشد، پس از مدتی به ویژه در مورد اخبار یک حوزه تخصصی خاص (مثلا اخبار ورزشی یا فرهنگی) یا اخبار محلی ممکن است حتی بیننده گزارش ها را براساس نام گزارشگر به خاطر بیاورد.