گزارشگری در سراسر جهان هرچند اشکال مختلفی دارد، از چند اصل اساسی پیروی می‌کند. پنج اصل بدیهی نوشتن خبر و گزارش (چی؟ کی؟ کجا؟ چرا؟ و چگونه؟) برای همه خبرنگاران روشن هستند.
وقتی رویداد بزرگی رخ می‌دهد، حجم کاری و استرس خبرنگاران و سردبیران هم بیشتر می‌شود. در چنین مواردی، احتمال زیادتر شدن اطلاعات جعلی و اطلاعات غلط هم وجود دارد.
حادثه‌ای مثل سقوط هواپیما یا چرخبال/ بالگرد (بدون در نظر داشتن کیستی سرنشینان) یک رویداد بزرگ است که خبرنگاران از آن با جزئیات گزارش تهیه می‌کنند. در بیشتر خبرها، به‌خصوص در خبرهای این‌چنینی، سرعت در اطلاع‌رسانی، یکی از ویژگی‌هایی است که خبرنگاران به آن توجه زیادی دارند. توقع مخاطبان هم سرعت و دقت در ارائه اخبار است؛ اما برخی از اوقات، دقت، قربانی سرعت می‌شود.
انتشار اطلاعات نادرست از سوی بازیگران بدنیت و یا افراد ناآگاه هم به سردرگمی خبرنگاران و مردم می‌افزاید.
در برخی از کشورها، ارائه عمدی اطلاعات نادرست از سوی مقامات دولتی و یا انتشار پروپاگاندا، معضل دیگری است که اطلاع‌رسانی را با مشکل مواجه می‌سازد.
در حادثه سقوط چرخبال/ بالگرد حامل ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران و همراهانش، دیدیم که برخی از جزئیات نادرست در رسانه‌ها منتشر شد و برخی از اخبار، بعد از انتشار تکذیب و یا حذف شد.
در ادامه این مطلب، نکاتی را یادآوری می‌کنیم که در مجموع در هر گونه خبر و گزارشی مهم‌اند، اما در تهیه گزارش از رویدادی مثل این نوع سقوط، حائز اهمیت بیشتری هستند.
بیشتر بخوانید: آشفتگی اخبار رسانه‌های ایران در پی سقوط بالگرد رئیس جمهوری
در خبر سقوط به چه اطلاعاتی نیاز داریم؟
بدیهی است که اصول پنج‌گانه خبر و گزارش‌نویسی، اینجا هم کاملاً صدق می‌کند. یعنی شما باید بدانید که چه اتفاقی افتاده است؟ چه کسانی در این حادثه آسیب دیده‌اند؟ حادثه کی اتفاق افتاده است؟ چرا هواپیما یا چرخبال/بالگرد سقوط کرده و چگونه این اتفاق افتاده است.
یکی از اطلاعات اساسی که خبرنگاران باید به آن دست پیدا کنند، تعداد و هویت سرنشینان وسیله نقلیه هوایی است. حتی در سفرهای کم‌تعداد مثل سفر اخیر رئیس‌جمهوری ایران هم امکان این که اول، تعداد و کیستی همه سرنشینان روشن نباشد، وجود دارد. آن‌چنان که دیدیم نام جواد مهرابی، از محافظان رئیسی، از سوی برخی از رسانه‌ها در بین قربانیان سقوط چرخبال اعلام شد و سپس تکذیب گردید.
در ضمن، اگر درباره سقوط یک هواپیمای مسافربری گزارش تهیه کنید، علت سفر روشن است و فقط مبداء و مقصد سفر مهم است؛ اما اگر هواپیما یا چرخبال/ بالگرد حامل مسئولان دولتی سقوط کند، باید به این پرسش‌ها هم پاسخ دهید که چرا این سفر انجام شده بود و هدف از آن چه بود.
وضعیت آب و هوا در هنگام رویداد و قبل از آن، مختصات محل احتمالی یا دقیق حادثه، تاریخچه احتمالی سقوط هواپیماها و چرخبال‌ها در آن منطقه و مسائل مرتبط دیگر هم برای مخاطبان جالب توجه‌اند.
اطلاعات دیگری مثل نوع، تعداد ساعات پرواز، تاریخ خرید هواپیما یا چرخبال/بالگرد هم اهمیت دارند و خبرنگاران باید بکوشند با یافتن این اطلاعات، آنها را به مخاطبان ارائه کنند. در حادثه اخیر سقوط بالگرد حامل مقامات بلندپایه در ایران، برخی از رسانه‌های داخلی و تعدادی از رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران به‌صورت جزئی و یا مفصل به مختصات این بالگرد پرداخته بودند.
نقل اطلاعات از قول منابع (مقام‌ها، مسئولان، شاهدان، متخصصان)
برای آن که اطلاعات اشتباه را به مخاطبان انتقال ندهید و از صدمات احتمالی به اعتبار رسانه خود بکاهید، تمام اطلاعاتی را که امکان نادرست بودن آن (به هر دلیلی، از جمله خطا یا گفتار عمدی و غلط منابع) وجود دارد، به نقل از منابع منتشر کنید.
اگر منبعی نمی‌خواهد که نامی از او ذکر شود، تا حدی که ممکن است، درباره او اطلاعات بدهید؛ به‌صورتی که حق او برای گمنام ماندن حفظ شود و در عین حال، مخاطبان قانع شوند که شما واقعاً با منبعی معتبر گفتگو کرده‌اید. بهطور مثال، می‌توانید بگویید «یکی از محافظان رئیس‌جمهوری که در چند سفر هوایی او را همراهی کره است می‌گوید…» و یا «یک مقام اطلاعات سپاه که در پایگاه رصد پروازها کار می‌کند گفته است…».
سعی کنید اطلاعات مهم و حساسی را که یک منبع در اختیار شما می‌گذارد، با چند منبع دیگر هم تطبیق دهید، تا مجبور نشوید بعداً آنها را حذف و یا تکذیب کنید. چنان‌که در حادثه سقوط بالگرد حامل ابراهیم رئیسی دیدیم که برخی از رسانه‌ها، از «راهی شدن کاروان رئیس‌جمهور به‌صورت زمینی به تبریز» خبر دادند، اما سپس رویداد را به «فرود سخت» تعبیر کردند و بعدآً از قول مقامات امنیتی و نظامی، همین خبر را هم تکذیب کردند و برخی گزارش‌های قبلی‌شان را حذف کردند. اما در نهایت همه مجبور شدند خبر سقوط بالگرد را اعلام کنند.
استفاده دقیق از کلمات و عبارات
اگر اطلاعاتی دارید که احتمال دارد تغییر کند و یا درست نباشد، حتماً این عدم قطعیت را به مخاطبان برسانید. از این‌که بگویید نمی‌دانید، نترسید. اگر اطلاعاتی وجود دارد که مطمئن نیستید درست باشد، آن را منتشر نکنید. اما اگر مجبورید این کار را انجام دهید، بسیار واضح بگویید که این اطلاعات قطعی نیست، احتمال تغییر آن وجود دارد، هنوز از سوی منابع معتبر تأیید نشده، روشن نیست که این اطلاعات درست است یا نه و….
استفاده از اطلاعات شهروند-خبرنگاران در تهیه گزارش
با پیشرفت دنیای ارتباطات، امروز بیشتر شهروندان به رسانه‌های اجتماعی دسترسی دارند و کوچک‌ترین اطلاعات و محتوا را با همگان به اشتراک می‌گذارند. در هنگام وقوع رویدادهای بزرگ، رسانه‌های اجتماعی را رصد کنید تا اگر کاربران، اطلاعات مهم یا خبری درباره حادثه و یا پیامدهای آن هم‌رسانی کرده‌اند، بتوانید از آنها در گزارش خود استفاده کنید. شاید واکنش شهروندان به یک واقعه هم از لحاظ خبری حائز اهمیت باشد.
تهیه زندگی‌نامه قربانیان حادثه
هنگامی که یک یا چند نفر از خبرنگاران یک رسانه مشغول تهیه گزارش از اصل حادثه می‌شوند، خبرنگار دیگری باید روی زندگی‌نامه قربانیان (یا قربانیان احتمالی) کار کند. حتی در حوادثی که یک یا چند مقام بلندپایه در آن حضور دارند، زندگی‌نامه دیگر افراد هم مهم است. به‌خصوص زمانی که مردم از تکرار اخبار اصلی که چیز تازه‌ای ندارد خسته می‌شوند، می‌توانید این گزارش‌ها را منتشر کنید.
اگر درباره سقوط یک هواپیمای مسافربری گزارش تهیه می‌کنید هم بکوشید هویت سرنشینان را پیدا کنید و همین که اطلاعاتی به دست آوردید، (با اجازه خانواده‌ها) از آن گزارش بسازید. مثلاً، ممکن است در یک هواپیمای مسافربری، افراد مختلفی از جمله پدر چند فرزند، هنرمند، دانشجو، کارمند دولت، مسافری برگشته از خارج و یا راهیان خارج از کشور حضور داشته باشند. در هنگام حادثه، زندگی و اوضاع هر کدام از آنها اهمیت دارد. مسأله حریم خصوصی را حتماً مدنظر داشته باشید و بدون اجازه خانواده‌های قربانیان، اطلاعات آنها را منتشر نکنید.
مصاحبه با خانواده‌های قربانیان
یکی از مهمترین و شاید دشوارترین قسمت‌های تهیه گزارش از یک حادثه، مصاحبه با خانواده‌ها و نزدیکان قربانیان است. اما می‌توان گفت که روش واحد و مناسبی برای این کار وجود ندارد. هر حادثه و هر شخص ویژگی‌های خود را دارد و خبرنگار باید با درنظرداشتن شرایط و اوضاع، درباره فرد مورد نظر، نوع مصاحبه و طرح سؤال‌ها تصمیم بگیرد.
به‌طورعموم، بکوشید که وضعیت بازماندگان را درک کنید. سؤال‌های زیادی مطرح نکنید. سؤال‌های کوتاه طرح کنید و بگذارید خانواده‌ها بیشتر از حد معمول مصاحبه‌های عادی حرف بزنند. هرگز پرسش‌هایی را مطرح نکنید که ممکن است مناسب وضعیت روحی فعلی آنها نباشد. با آنها با احترام برخورد کنید و اجازه دهید گریه کنند، اما حتماً لازم نیست که گریه آنها را در گزارشتان بگنجانید.
به یاد داشته باشید که شاید برخی از اطلاعاتی که خانواده‌ها ارائه می‌کنند به راستی‌آزمایی نیاز داشته باشد. در ضمن، به فکر امنیت خود نیز باشید و محتاط باشید. متوجه باشید که اگر سؤال‌های شما و یا جزئیات تازه رویداد، بازماندگان را برآشفته سازد، باید بتوانید اوضاع را کنترل کنید و یا محل را ترک کنید.
مرور و ویرایش گزارش
مطمئناً قبل از انتشار گزارش، ویراستار و یا سردبیر، گزارش را می‌بیند. اما اگر قبل از این کار، یک خبرنگار دیگر، گزارش شما را مرور و بررسی کند، شاید به بهبود آن کمک کند. شیوه تفکر خبرنگار و ویراستار بیشتر اوقات با هم تفاوت دارد. اگر یک همکار خبرنگار شما بتواند اشتباهات کوچکی مثل اشتباهات تایپی را برطرف کند یا مواردی را به شما گوشزد کند، اعتماد به‌نفس شما بالا خواهد رفت و گزارش بهتری را روی میز ویراستار خواهید گذاشت.
بیشتر بخوانید: ده پرسشی که هنگام پوشش خبری سوانح طبیعی باید مطرح کنیم
راستی‌آزمایی
راستی‌آزمایی اطلاعات و محتوای چندرسانه‌ای در رویدادهایی مثل سقوط هواپیما از اهمیت بالایی برخوردار است؛ به‌خصوص به این دلیل که اطلاعات نادرست بسیاری منتشر می‌شوند.
هر تصویر و ویدیویی را که درباره رویداد به دست شما می‌رسد بررسی و راستی‌آزمایی کنید. از روش‌های جستجوی معکوس استفاده کنید تا تصویرهای واقعی را از جعلی تشخیص دهید. اگر تحت فشار بودید که محتوایی را به سرعت و زودتر و یا همزمان با رسانه‌های دیگر منتشر کنید، به این فکر کنید که زیان انتشار اطلاعات نادرست، بیشتر از زیان انتشار کمی دیرتر اطلاعات درست است. البته، این حرف هرگز به معنای نادیده گرفتن اهمیت سرعت در انتشار اطلاعات نیست، بلکه تأکید بر این است که دقت، نباید قربانی سرعت شود.
مبارزه با اطلاعات نادرست
برخی اوقات، بهترین زمان برای مبارزه با انتشار اطلاعات نادرست، درست در اوج رویدادی است که اطلاعات نادرست پیرامون آنها شکل گرفته است (و گاهی بهتر است بعداً این کار را انجام دهید). اطلاعات و محتوای نادرستی که در جریان این حوادث، به‌خصوص در رسانه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند، ذهن مردم را مغشوش می‌سازند و اطلاعات واقعی را تحت شعاع قرار می‌دهند.
بکوشید اطلاعات نادرست درباره حادثه و قربانیان آن را موشکافی کنید و اطلاعات واقعی را به مردم ارائه کنید. بهطور واضح بگویید که کدام اطلاعات غلط‌ند و اطلاعات درست کدام است. اما ممکن است بخواهید رونمایی از واقعیت برخی از اطلاعات نادرست را به یک یا چند روز بعد از حادثه موکول کنید. به عنوان خبرنگار، همان‌طوری که اهمیت اطلاعات را درجه‌بندی می‌کنید، اطلاعات نادرستی را که موشکافی می‌کنید نیز باید درجه‌بندی کنید تا با درنظرداشتن اهمیتشان به آنها بپردازید.
تصحیح اطلاعات نادرست
اگر اطلاعات نادرستی سهواً از سوی شما منتشر شد، بکوشید به فور/ به‌محض واقف شدن، آن را اصلاح کنید. اگر لازم بود، از مخاطبان عذرخواهی کنید و از این کار ابایی نداشته باشید. هر روز، اطلاعات گزارش‌های روزهای قبل خود را مرور کنید و اگر اطلاعات نادرستی یافتید، آن را اصلاح کنید. می‌توانید گزارش‌های رسانه‌های دیگر را نیز ببینید و اگر ایده جالبی برای راستی‌آزمایی داشتید، آن را عملی کنید.
این گزارش بی‌بی‌سی درباره پنج موتورسواری که ظاهراً «قبل از دیگران» به محل سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی رسیده بودند «ولی گمنام ماندند»، یکی از نمونه‌های چنین گزارش‌هایی است.
تمام این نکات، در تهیه همه گزارش‌ها کاربرد دارد، اما تأکید بر درنظر داشتن آنها در حوادثی مثل سقوط هواپیما یا چرخبال/ بالگرد به این علت است که نوعیت/ طبیعت این حوادث، فشار بیشتری به خبرنگاران وارد می‌کند و از همین رو باید دقت بیشتری به خرج دهند.
برای به یاد داشتن این نکات، می‌توانید یک چِک لیست تهیه کنید و هنگام تهیه گزارش، با مراجعه به آن، از دقیق بودن گزارش خود اطمینان یابید.
تصویر: گزارش زنده خبرنگار صدا و سیمای ایران از محل سقوط بالگرد، منبع: ایسنا
Read more articles by
