حفظ امنیت برای اغلب خبرنگاران، خاصه روزنامه‌نگاران زن که ساکن مناطق پر‌تنش و پرمنازعه هستند، امری پیچیده و به غایت دشوار است. از این‌رو خبرنگاران ساکن در مناطق بحران‌خیز، موازی با تلاش‌های شخصی، نیازمند پشتیبانی‌های ویژه و گاه تلاش‌های فوری و جمعی نهادهای مستقل حامی خبرنگاری اند.
روز ۱۰ اوت امسال، خبرنگاران بدون مرز (RSF) تحقیق جامعی را درباره‌ی وضعیت رسانه‌ها در افغانستان منتشر کرد. براساس این پژوهش، پس از قدرت رسیدن دوباره‌ی طالبان در ۱۵ اوت سال ۲۰۲۱ گذشته در افغانستان، فعالیت نزدیک به ۴۰٪ از رسانه‌ها متوقف شده و حدود۶۰٪ از خبرنگاران زن از کار بی‌کار شدهاند. در این گزارش آمده است که به دلیل محدودیت‌ها و تهدیدها، زنان خبرنگار و فعال رسانه در ۱۱ استان (ولایت) ناگزیر به ترک شغل‌شان شده اند.
در اقدامی دیگر، کمیته‌ی مصونیت خبرنگاران (CPJ) نیز از انتشار گزارش تازه‌ی این نهاد به نام بحران رسانه‌های افغانستان، یک‌سال پس از بازگشت طالبان به قدرت، خبر داد. در این گزارش، به چالش‌های آزادی بیان و تقلا برای بقا از سوی جامعه‌ی نوپای خبرنگاران در افغانستان پرداخته شده است. این گزارش به استناد تجربیات و گفت‌وگوهای مستند با شماری از روزنامه‌نگاران و اصحاب رسانه از سانسور، دستگیری، اذیت و آزار، خشونت و دیگر محدودیت‌های اجباری از سوی طالبان پرده برمی‌دارد.
هم‌زمان، سازمان خبرنگاران بدون مرز (RSF) نیز اخیراً راهنمای مصونیت دیجیتالی افغانستان را به سه زبان فارسی، پشتو و انگلیسی و به صورت رایگان منتشر کرده بود. در این راهنا که در ۱۰ بخش و ۷۸ صفحه تنظیم و به صورت آنلاین منتشر شده، نکات ایمن‌سازی حساب‌های دیجیتال برای مصونیت بیشتر کار خبرنگاران در شرایط پرخطر معرفی شده است.
شرایط بحرانی خبرنگاران در افغانستان بیش از همیشه یادآور این نکته است که روزنامه‌نگاری در سایه‌ی رشد بنیادگرایی در آن بخش از جهان، کماکان یکی از پرمخاطره‌ترین مشاغل است. متن حاضر، بر مبنای درک این واقعیت و در امتداد رایزنی و هم‌اندیشی‌های مستمر با شماری از روزنامه‌نگاران ساکن و بیرون افغانستان تهیه شده که تجربه‌ی کار در محیط‌های پر خظر را از سر گذرانده اند. این مطلب مشمول نکات و توصیه‌های امنیتی و کاربردی‌ای است که بر مبنای داده‌ها و یافته‌های مستند و معتبر از شرایط پیچیده‌ی موجود تهیه شده است.
در این رهنمود تلاش شده تا با تمرکز به نظریه‌های درهم‌تنیدگی/میان‌برشی زوایای مختلف متن اجتماعی و نیز وضعیت خشونت‌بار جاری در قبال گروه هدف در نظر گرفته شده و نکات و تمهیدات عملی‌ای برای ارتقای امنیت و مصونیت جانی و روانی آنان معرفی شود.
نکته‌هایی برای حفظ مصونیت جانی
در نخستین گام، مراقبت از خود، آن‌چنان که «آدری لُرد» ( Audre Lord) کنش‌گر مدنی و شاعر برابری‌خواه می‌گوید، باید به مثابه‌ی هنر مقاومت درک شود. به زعم او، مراقبت از خویش در برابر دستگاه سرکوب، اقدامی سیاسی و شکلی از مقاومت است. ازاین‌رو حفظ مصونیت و امنیت خود به عنوان رونامه‌نگار و فعال رسانه‌ای زن در شرایطی که حضور، صدا و مشارکت زنان در جامعه به گونه‌ی ساختاری سرکوب می‌شود، نه تنها شیوه‌ای برای حفاظت جان، که تلاشی برای مراقبت از حقیقت و سلامت کل جامعه است.
بدیهی‌ست که نکات پیشنهادی در هیچ برنامه‌ی عمل و رهنمودی نمی‌تواند تمام جوانب خطر و ریسک را پیش‌بینی کند یا از میان ببرد. با این وصف، توصیه‌های زیر مهم‌ترین مورادی‌ست که پس از بررسی تجربه‌ی چالش‌های امنیت جانی و روانی معاصر روزنامه‌نگاران در افغانستان زیر سلطه‌‌ی اقتدارگرایی مذهبی به ترتیب اهمیت گردآوری شدهاند:
- تمام راه‌های دسترسی به منابع فعالیت دیجیتالی‌تان مشمول ایمیل، شبکه‌های اجتماعی، پیام‌ها و شبکه‌های تماس‌تان را مصون کنید.
- برای فعالیت‌های روزنامه‌نگاری‌تان از نام ادبی مستعار Pen Name استفاده کنید.
- در صورت مشاهده‌ی هرگونه تماس مکتوب یا تلفنی آمیخته با تهدید، تعقیب یا ارعاب، از آن مستندسازی کنید و در اسرع وقت به مراجع رسمی و کاری گزارش دهید.
- فهرستی از راه‌های تماس فوری با نهادها و سازمان‌های مدافع حقوق بشری و خبرنگاری را دم دست داشته باشید تا در صورت نیاز از خدمات حمایتی آنان بهره‌مند شوید.
- از یاد نبرید که شما خبرنگاری منفرد و منزوی نیستید. در شبکه‌های فعال خبرنگاران عضو شوید. در صورت نیاز، با ارتقای تعاملات صنفی، از تجربیات و تدابیر دیگر همکاران‌تان بهره ببرید.
- از افشای هویت خبرنگاری‌تان در فضاهای عمومی، گفتگوهای روزمره و فعالیت‌های مجازی دوری کنید. با نام و مشخصات واقعی‌تان در بحث‌های روزانه‌ی پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی چون کلاب هاوس، اپیس و … شرکت نکنید.
- از برنامه‌های هفتگی و روزانه‌ی کاری مشمول اطلاعات و جزییات درباره‌ی ملاقات‌ها، سوژه‌ها و آدرس محل‌هایی که آمد و شد می‌کنید به کسی جز مسئول مربوط اطلاعات ندهید.
- رفتارهای غیرحرفه‌ای و مشکوک، از جمله پیشنهاد برای دیدار شخصی و حضوری از سوی مقامات را نپذیرید و بدون فوت وقت به مراجع مسئول و رسمی رسانه گزارش دهید.
- از لوازم و تجهیزات دیجیتال کاری چون موبایل، لپ‌تاپ و دوربین … برای تماس‌ها و تعاملات شخصی استفاده نکنید.
- در پوشش رویداد‌های خبری و مناسبت‌های اجتماعی و سیاسی در صورت امکان از خدمات حمل و نقل عمومی استفاده کنید.
- در صورت امکان از دو گوشی همراه، دو سیم‌کارت از دو شبکه‌ی مخابراتی مجزا برای موارد کاری و شخصی استفاده کنید.
- با افراد نزدیک چون اعضای نزدیک خانواده یا دوستان قابل اعتماد پیشاپیش هماهنگ کنید که در ساعات کاری یا در هنگام مأموریت‌های کاری در صورت عدم دسترسی به شما پیگیر غیبت شما شوند. آنان می‌توانند از ناپدید شدن احتمالی‌تان به مراجع حامی خبر بدهند.
- با فعالان و نهادهای مستقل حمایت از حقوق خبرنگاران و زنان در تماس و تعامل باشید. آنان می‌توانند در شرایط اضطرار به شما خدماتی چون مکان امن یا اقامت‌گاه معرفی، کنند یا شما را راهنمایی کنند.
- برای صرفه‌جویی در مصرف باتری گوشی همراه، همیشه گزینه‌ی Low Power Mode را فعال کنید. فراموش نکنید که تلفن همراه شما در شرایط اضطرار و خطر، تنها ابزار ارتباطی و دسترسی به شماست.
- شهر، منطقه‌‌ی مسکونی و راه‌های فرعی و نقطه‌های امن پیرامون و نزدیک به خود را دقیق‌تر بشناسید.
- در زمان خارج شدن از خانه یا محل کار، تمام تدارکات و تجهیزات لازم چون دفتر، قلم، دوربین، میکروفون و ضمایم لوازم ارتباطی چون سیم برق، باتری و … را به همراه بردارید.
- از احتمال همیشگی بازجویی و بازرسی بدنی هرگز غافل نشوید. همیشه حافظه‌ی گوشی همراه‌تان را پس از اطمینان از ارسال محتویات خبری و گزارشی، خالی کنید.
- هنگام پوشش رویدادها تا آن‌جا که ممکن است از جلب توجه دوری کنید.
- در صورت امکان، از پوشش یا کیف‌هایی استفاده کنید تا بتوانید تجهیزات رونامه‌نگاری را چون دوربین، دستگاه ضبط و … به سادگی از ملاء دید پنهان کنید.
- همیشه در کیف‌تان برای شرایط اضطرار، وسایل کمک‌های اولیه، مقداری خوراکی، آب و یک روپوش اضافه بردارید.
- از اطلاعات و اسناد مهم همیشه کپی بگیرید و در جایی مصون نگه دارید. شماره‌های تماس منابع را کدگذاری کنید.
نکاتی برای حفظ مصونیت روانی
هم‌زمان با چالش‌های امنیتی، شرایط اختناق‌امیز، می‌تواند مبنای بسیاری از اختلالات و آسیب‌های روحی جدی چون افسردگی شود. عمل به توصیه‌های زیر می‌تواند برای حفظ تعادل و سلامت روحی روزنامه‌نگاران مؤثر باشد.
- همیشه سطح اضطراب و نگرانی‌تان را کنترل کنید.
- سعی کنید آهسته و عمیق نفس بکشید. رساندن اکسیژن کافی به بدن می‌تواند خون‌رسانی به مغز را تسریع و شدت اضطراب را متعادل کند.
- در شرایط اضطرار، خونسردی‌تان را حفظ کنید.
- خود را برای آن‌چه برای تحقق‌اش تلاش کرده‌اید و انجام‌اش از توان‌تان بیرون است، ملامت نکنید.
- چند سناریو و صحنه‌ی شرایط حاد و اضطراری را در ذهن مجسم کنید. برای مواجهه و مدیریت شرایط اضطراری نخست باید از نظر ذهنی آماده باشید.
- تلاش کنید تا آن‌جا که ممکن است حلقه‌ی روابط اجتماعی‌تان را محدود اما مفید نگه دارید.
- حلقه‌ی امنی از دوستان و نزدیکان قابل اعتماد بسازید و از راه‌های مصون با آنان ارتباط برقرار کنید.
- از چالش‌ها، ترس‌ها و نگرانی‌های‌تان بنویسید.
- برنامه‌ای عملی از فعالیت‌های سالم فکری و بدنی در محیط‌های بسته چون خانه تهیه کنید. انجام نرمش، مطالعه و گوش کردن به موسیقی را در برنامه‌ی روزانه بگنجانید.
تصویر از ir-women.com.
زهرا موسوی خبرنگار آزاد و پژوهشگر اجتماعی است.